Φίλιππος Δραγούμης: Περί Τεχνητής Νοημοσύνης

Πόσο κοντά τελικά βρισκόμαστε στην «γέννηση» της Τεχνητής Νοημοσύνης;

Από την εποχή πρωτοπόρων μαθηματικών και θεωρητικών της επιστήμης των υπολογιστών στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, όπως ο Alan Turing, του οποίου η θεωρία στην ουσία μπορεί να ερμηνευτεί πως αν κάτι «πείθει» πως είναι νοήμον τότε «είναι» νοήμον, μέχρι σήμερα, η συζήτηση για την Τεχνητή Νοημοσύνη δεν έχει πάψει να εξάπτει τη φαντασία όλων μας. Μαθηματικοί όπως ο John von Neumann, στο βιβλίο του The Computer and the Brain (1958), άρχισαν από τότε να σκιαγραφούν την αναλογία ανάμεσα στο ανθρώπινο μυαλό και τη λειτουργία των υπολογιστών, ιδέα που σήμερα κυριαρχεί.

Υπήρξε παράλληλα πηγή έμπνευσης για μια μεγάλη παραγωγή μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας, όπως το Do Androids Dream of Electric Sheep (1968) του Philip K. Dick και πολλών άλλων, όπως η Οδύσσεια του Διαστήματος 2001 (1968) του Arthur C. Clark, και το I, Robot – Εγώ το Ρομπότ (1950) του Isaak Asimov, ο οποίος μάλιστα διατύπωσε και τους τρεις νόμους στους οποίους θα πρέπει να υπακούν τα τεχνητώς νοήμονα ρομπότ. Από αυτά, τα δύο πρώτα υπήρξαν μεγάλες cult επιτυχίες και στον κινηματογράφο.

Εμπνευσμένοι ίσως κι από τους συγγραφείς, οι επιστήμονες σήμερα καλλιεργούν την εντύπωση πως είμαστε πολύ κοντά στην επιτυχία κι εργάζονται ακατάπαυστα μέχρι να το πετύχουν. Ο επιμένων νικά, λέμε, ή μήπως όχι πάντα; Αν ο άνθρωπος είναι υπολογιστής τότε ο υπολογιστής μπορεί να γίνει άνθρωπος.

Η αλήθεια είναι πως πλησιάζουμε: τα σημερινά μηχανήματα κάνουν όλο και περισσότερα πράγματα για λογαριασμό μας. Θυμούνται αυτά που ξεχνάμε, εργάζονται στο σπίτι, «ιδρώνουν» στην παραγωγή, οδηγούν αυτοκίνητα και φορτηγά, μέχρι και διδάσκουν σε πανεπιστήμια, απαντώντας στις ερωτήσεις φοιτητών μέσω e-mail, επιτυγχάνοντας στο τεστ του Turing ή, όπως φαίνεται ότι θα προκύψει πολύ σύντομα, θα μας ικανοποιούν και σεξουαλικά.

Υποκαθιστούν εν γένει σε πάρα πολλές περιπτώσεις όχι μόνο την ανάγκη περίπλοκης και κοπιαστικής χειρωνακτικής εργασίας αλλά και την ανάγκη σκέψης. Συνεπώς η τεχνητή σκέψη είναι οπωσδήποτε ήδη υπαρκτή, κανείς δεν μπορεί να το αρνηθεί αυτό. Εμείς μπορούμε να επιλέξουμε ανάμεσα στην ξεκούραση την απόλαυση ή την ανεργία.

Ο Alan Turing θεωρείται ο «πατέρας της επιστήμης των υπολογιστών». (Φωτό: Science Museum)

Το μεγάλο, όμως, ερώτημα (φιλοσοφικό όσο και επιστημονικό) που τίθεται πλέον είναι εάν όλα αυτά είναι απλώς πολύ σύνθετα και αποτελεσματικά εργαλεία ή βαίνουν προς το να αποκτήσουν δικαιωματικά κάποια αυτονομία ως «όντα», όπως και μεις, και άρα θα είναι κάτι παραπάνω από δοξασμένα κατσαβίδια.

Όταν μιλάμε για Τεχνητή Νοημοσύνη, μιλάμε για κάποιο «ον» που μας μοιάζει, κάτι που έχει ξεπεράσει το επίπεδο του μηχανήματος ή έστω, διότι κάποιοι θα πουν πως κι εμείς μηχανές είμαστε, πως έχει προσομοιάσει τη δική μας συνείδηση και αυτονομία αν και μηχάνημα. Απλώς έχει κυκλώματα αντί για συνάψεις νευρώνων. Πρόκειται για ένα «ον» που, αντίθετα με μας, δεν θα έχει εξελιχθεί μέσω της φυσικής επιλογής, δεν θα έχει πρόγονο στη φύση, όπως εμείς έχουμε πιθήκους, ψάρια και αμοιβάδες, αλλά θα έχει σχεδιαστεί και κατασκευαστεί από κάποιον ή κάποιους.

Δεν θα είναι «βιολογικό» αλλά, αν και «συναρμολογημένο», θα είναι ζωντανό. Θα μπορεί να απευθύνεται σε έναν δημιουργό, κάποιον ο οποίος αντιστοιχεί με τον Θεό των Χριστιανών, διότι ο δημιουργός του εργάσθηκε (συμβολικά) έξι μέρες στο εργαστήριο και μετά, την έβδομη μέρα «ξεκουράστηκε». Ανέλαβε πλέον δουλειά το δημιούργημα. Επομένως, το δημιούργημα θα μας αντικαταστήσει κι εμείς θα ανέβουμε στη θεϊκή κλίμακα, θα πάρουμε προαγωγή.

Στην ουσία, ευελπιστούμε να δημιουργήσουμε μια βελτιωμένη εκδοχή του εαυτού μας, απαλλαγμένη από κάποιους περιορισμούς, με πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες, ελπίζοντας έτσι πως εξελισσόμαστε κι οι ίδιοι και βελτιώνουμε τη μοίρα μας. Κατά μίαν έννοια, ο ευσεβής αυτός πόθος σχετίζεται με την έννοια της ευγονικής.

Διαβάστε ακόμα: Με τόση διαθέσιμη γνώση, γιατί δεν γινόμαστε σοφότεροι;

Παρότι η αναβαθμισμένη εκδοχή του ανθρώπου δεν θα προέρχεται από σεξουαλική πράξη και γονιδιακή επιλογή, διότι δεν θα έχει γονίδια, θα μπορεί όμως να αναπαράγεται κατασκευαστικά, να βελτιώνεται διαρκώς όποτε διαπιστώνονται ατέλειες ή λάθη και να μας υποκαθιστά, εκτελώντας κάθε εργασία καλύτερα από μας. Τα γονίδια του θα είναι «πληροφορίες» αποθηκευμένες στη μνήμη του, τρόπος με τον οποίον πολλοί βιολόγοι έχουν αποπειραθεί να περιγράψουν τα καθαυτό γονίδια.

Πρόσφατα συνέβησαν δύο γεγονότα στα οποία οφείλουμε να δώσουμε κάποια προσοχή. Στις 28 Ιουλίου του 2015, πρώτη μέρα ενός μεγάλου συνεδρίου με θέμα την Τεχνητή Νοημοσύνη, 700 επιστήμονες και διανοούμενοι, ανάμεσά τους ο Steven Hawking, ο Noam Chomsky, ο Steve Wozniack, συνιδρυτής της Apple, και ο Jaan Talinn, συνιδρυτής του Skype, έγραψαν μια ανοιχτή επιστολή προς τον ΟΗΕ ζητώντας να απαγορευθούν από τώρα τα «αυτόνομα» όπλα, πιστεύοντας πως η τεχνητή νοημοσύνη σε πολεμική χρήση θα αποτελέσει την επόμενη επανάσταση στο χώρο των εξοπλισμών, μετά την πυρίτιδα και τα ατομικά όπλα.

Ενώ από τη μια πλευρά δεν θα χρειάζεται η θυσία ανθρώπων στους πολέμους, από την άλλη θα μειωθούν τα αντικίνητρα πολεμικών συρράξεων. Εφόσον το κόστος σε ανθρώπινες ζωές θα είναι πολύ μικρότερο, η εκπαίδευση ευκολότερη, οι αποφάσεις υπέρ του πολέμου θα λαμβάνονται ελαφρά τη καρδία. Πέρα από την τηλεκατεύθυνση, η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης θα επιτρέψει στα αυτόνομα όπλα, τα οποία μπορεί να σχεδιαστούν με διάφορους τρόπους, τη δυνατότητα να λαμβάνουν δικές τους αποφάσεις.

Δεν χρειάζεται να σας περιγράψω έναν κόσμο όπου πολεμούν ρομπότ. Το έχει ήδη κάνει με επιτυχία ο Philip K. Dick. Τα ρομπότ όχι μόνο διεξάγουν έναν ατελείωτο καταστροφικό πόλεμο αλλά αυτοκατασκευάζονται κιόλας χωρίς ανθρώπινη μεσολάβηση. Η σημερινή χρήση των drones δεν είναι παρά το πρωτόγονο προοίμιο μιας τέτοιας μορφής πολέμου.

Το δεύτερο γεγονός είναι η πολύ πρόσφατη συνέντευξη που έδωσε ο μαθηματικός του πανεπιστημίου της Οξφόρδης Du Sautoy, συγγραφέας του βιβλίου What we cannot Know, διατεινόμενος πως νέες έρευνες της νευρολογίας για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος μας έχουν προσφέρει μια πολύ ξεκάθαρη εικόνα για διαδικασίες της σκέψης όπως είναι η συνείδηση και επιτέθηκε κι αυτός, όπως τείνουν να κάνουν σήμερα αρκετοί επιστήμονες, στη φιλοσοφία, ισχυριζόμενος πως η έννοια της συνείδησης δεν αποτελεί αποκλειστικότητα των φιλοσόφων.

Δήλωσε ότι τώρα πλέον η συνείδηση είναι κάτι που μπορεί να μετρηθεί, επειδή η επιστήμη διαθέτει ένα «τηλεσκόπιο, όπως κάποτε ο Γαλιλαίος, και μπορεί να βλέπει μέσα στον εγκέφαλο κι έτσι βλέπουμε πράγματα που κανείς ποτέ δεν είχε ξαναδεί». Η συνείδηση, κατά τον Du Sautoy, είναι κάτι που πρέπει να προστατεύεται, είτε είναι συνθετική είτε βιολογική. Πιστεύει πως υπάρχει ένα σημείο της λειτουργίας του εγκεφάλου που λειτουργεί όπως το σημείο βρασμού: η συνείδηση αναδύεται.

Διαβάστε ακόμα – e-body: H τελευταία ουτοπία

Επομένως, με τη συνεχή πρόοδο, κάπου ανάμεσα στο 2020 ή το 2070, θα αναδυθεί. «Οι φιλόσοφοι, είπε, θα συνεχίσουν να αμφιβάλουν αν αυτό το πράγμα πραγματικά αισθάνεται κάτι και αν έχει μια πραγματική αίσθηση του εαυτού του. Θα επιμένουν πως, αν και όλα μας κάνουν να νομίζουμε πως είναι ζωντανό, αυτό στην πραγματικότητα δεν είναι. Αλλά αυτό, συνέχισε, είναι κάτι που δεν μπορούμε να ξέρουμε με βεβαιότητα ούτε για τον άνθρωπο».

Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε αντιβαίνει δραματικά εκείνο της επιστολής των επιστημόνων προς τον ΟΗΕ. Θα πρέπει, κατά τον Du Satoy, να δώσουμε σε όντα με τεχνητή νοημοσύνη ανθρώπινα δικαιώματα. Εν ολίγοις, οι «θάνατοι» πολεμικών μηχανών με τεχνητή νοημοσύνη θα πρέπει να λογαριάζονται τόσο σοβαρά όσο και οι ανθρώπινες απώλειες. Θα πρέπει να τις (ή μήπως τα;) κηδεύουμε και να στέλνουμε συλλυπητήρια στα εργαστήρια και τους επιστήμονες δημιουργούς των διαφόρων ξεχωριστών όντων.

Είναι εξ ορισμού άλλο η προγραμματισμένη σκέψη, όσο σύνθετη κι αν είναι, και άλλο η αυτόνομη επιθυμία. (Φωτό: Tech Insider)

Το ερώτημα που θέλω να θέσω, με αυτήν την ευκαιρία, είναι το εξής: μπορεί ένα μηχάνημα να «πεθάνει»;
Από τον τρόπο που μιλούν οι νευρολόγοι κι οι μαθηματικοί μοιάζει να εξετάζουν τον εγκέφαλο ως κάτι αυτόνομο – ο τρόπος που λειτουργεί εσωτερικά κατ’ εκείνους ταυτίζεται με τη λειτουργία της σκέψης, η σκέψη «συμβαίνει» στην Α ή την Β περιοχή του εγκεφάλου. Χαρτογραφήσαμε τον εγκέφαλο, ακούμε από αυτούς, και άρα γνωρίζουμε τις λειτουργίες της σκέψης. Με δύο λόγια, διαφαίνεται πως η σκέψη μας είναι μόνον η ύλη και η ενέργεια που κυκλοφορεί στις συνάψεις μας και αυτό αρκεί για να υπάρχει.

Προσοχή, δεν λέω πως η σκέψη είναι κάτι μεταφυσικό όπως η «ψυχή», αλλά αρκεί όντως μία ή κάποια άλλη περιοχή του εγκεφάλου για να συμβεί το φαινόμενο «σκέψη»; Είναι η σκέψη φαινόμενο ενδογενές στον εγκέφαλο; Θα έλεγε κάποιος πως πράγματι βλέπουν το εγκέφαλο ως ένα προνομιακό όργανο και το υπόλοιπο σώμα ως κάτι συμπληρωματικό ή μη απαραίτητο, πως «είμαστε το μυαλό μας», εκεί είναι η έδρα μας, το διευθυντήριο της επιχείρησης «Εγώ» ή η κορυφή κάποιας ιεραρχίας όπου όσοι βρίσκονται κάτω από αυτό το επίπεδο όλοι τους είναι απλώς ασήμαντοι δούλοι.

Στην πραγματικότητα, όπως το διατυπώνει πολύ ξεκάθαρα ο επίσης νευρολόγος Antonio Damasio στο βιβλίο του Descartes Error, αυτός ο δυϊσμός μυαλού/σώματος δεν υπάρχει: Tο σώμα μας μετέχει στη διαδικασία της σκέψης όσο και ο εγκέφαλος και αυτό είναι το καρτεσιανό λάθος που εξακολουθούμε να κάνουμε. Εάν πάρουμε έναν εγκέφαλο μέσα από ένα σώμα και βρούμε τον τρόπο να τον ενεργοποιήσουμε, στην πραγματικότητα δεν θα έχει τίποτε να σκεφτεί. Από το απλό γεγονός πως η όποια σκέψη δεν θα έχει θέμα συνάγεται και η πλήρης απουσία της. Δεν υπάρχει σκέψη δίχως θέμα, δίχως αντικείμενο δεν σκέπτομαι άρα υπάρχω, σκέπτομαι «για κάτι» και χωρίς το κάτι, δεν υπάρχω.

Διαβάστε ακόμα: Η εξάλειψη της θρησκείας και τα ταξίδια του Γκιούλιβερ

Αυτό που θα συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλο δεν θα είναι ούτε καν η εικόνα μιας σκέψης, θα είναι κάτι αντίστοιχο με την κυκλοφορία ρεύματος μέσα σ’ ένα καλώδιο και τίποτε παραπάνω. Χωρίς σώμα, επομένως, δεν υπάρχει σκέψη. Το σώμα είναι πομπός και δέκτης, αλλά και θέμα της σκέψης μέρος του όλου δικτύου δημιουργίας της. Υπάρχει, επομένως, ένα δομικό σφάλμα στον τρόπο που επιδιώκεται η συνείδηση της Τεχνητής Νοημοσύνης εάν ο εγκέφαλος εκλαμβάνεται ως ένα είδος «αρχηγού», ενώ δεν είναι παρά ταπεινός υπηρέτης του γενικού συμφέροντος. Η συνείδηση αναδύεται μέσα από ένα δίκτυο συνδεόμενων λειτουργιών και όχι χάρη σε μια ιεραρχική δομή.

Αν και ζούμε σε έναν κόσμο μη τελεολογικό, που δεν έχει από μόνος του σκοπό ή στόχο, εμείς, ως ζωντανοί, είμαστε εμπρόθετα όντα: διαρκώς θέλουμε κάτι, έχουμε στόχους, επιθυμίες, φόβους. Χωρίς στόχο δεν μπορούμε να υπάρχουμε. Δεν είναι μόνον πως η ζωή μας δεν θα έχει νόημα, αλλά απλώς δεν θα υπάρχει, θα είμαστε «φυτά» – αν και αυτή η έκφραση τα αδικεί, δεν ξέρω πως να το εκφράσω διαφορετικά. Το κάθε τι που κάνουμε αντιστοιχεί σε κάποιον στόχο ή επιθυμία, ακόμη κι αν αυτός είναι εκ πρώτης μηδαμινός ή ποταπός.

Ο εγκέφαλος λοιπόν, ως όργανο του σώματος ανάμεσα στα άλλα, μέρος του σώματος κι αυτός, εξυπηρετεί την επιβίωση του συνόλου, όχι μόνον τη δική του, η οποία θα ήταν άνευ νοήματος. Εξελίχθηκε, επομένως, μέσω της φυσικής επιλογής, για να συμβάλει στην επιβίωση ολόκληρου του οργανισμού. Ο φόβος του θανάτου και της ανυπαρξίας είναι όχι μόνο το σημαντικότερο κίνητρο της ζωής, αλλά τη συνοδεύει αναπόφευκτα από την αρχή μέχρι το τέλος. Η συνείδησή του εαυτού σχετίζεται αναπόδραστα με αυτόν το φόβο: το Εγώ επιθυμεί να παρατείνει την ύπαρξή του και συγκροτείται για αυτόν ακριβώς το λόγο – το περιεχόμενο του Εγώ είναι να αντισταθεί στην ανυπαρξία.

Ένα βιολογικό ον που δεν θα φοβόταν να πεθάνει, αυτονόητα θα είχε πολύ λίγες πιθανότητες να επιβιώσει και να αφήσει απογόνους. Από αυτήν την «επιθυμία» για ζωή του συνόλου του οργανισμού είναι που αναδύεται η συνείδηση και όχι από κάποια περιοχή του εγκεφάλου. Κάποια διαδικασία του εγκεφάλου ενδέχεται, για την ανθρώπινη φυσιολογία, να είναι απαραίτητη για τη συνείδηση, όπως είναι για όλες τις άλλες λειτουργίες, όπως η ομιλία, η κίνηση, ακόμα και η αναγνώριση προσώπων. Αλλά αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με το περιεχόμενο της συνείδησης: χωρίς περιεχόμενο ή στόχο, η συνείδηση δεν υπάρχει.

Επομένως, μέχρι να κατασκευαστούν μηχανές που φοβούνται το θάνατο, που «θέλουν» να διατηρήσουν τον εαυτό τους, που θέτουν από μόνες τους (όχι προγραμματισμένες από κατασκευαστή) μικρούς και μεγάλους στόχους ζωής, που έχουν επιθυμίες, κατά τη γνώμη μου θα πρέπει πάντα να μιλάμε για εργαλεία. Είναι εξ ορισμού άλλο η προγραμματισμένη σκέψη, όσο σύνθετη κι αν είναι, και άλλο η αυτόνομη επιθυμία. Ποιον θάνατο, όμως, να φοβηθεί κάτι που κατασκευάζεται, προγραμματίζεται κι επισκευάζεται; Για ποιον λόγο να αμυνθεί ή να επιτεθεί εάν δεν έχει προγραμματιστεί να κάνει κάτι τέτοιο;

Η Τεχνητή Νοημοσύνη ενέπνευσε πολλές ταινίες, όπως η κλασική πλέον “Οδύσσεια του Διαστήματος 2001”. Ο Χαλ φοβόταν να πεθάνει.(Φωτό: imdb)

Μέχρι τότε η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν θα είναι παρά προέκταση της δικής μας σκέψης, η οποία άλλοτε είναι μοχθηρή ή επικίνδυνη και άλλοτε εμπνευσμένη και καλή. Το ανθρώπινο μυαλό δεν είναι υπολογιστής, λέει ο Robert Epstein, ερευνητής ψυχολόγος του Αμερικάνικου Ινστιτούτου Συμπεριφοράς. Δεν επεξεργάζεται δεδομένα, δεν λειτουργεί με κωδικοποιημένα σύμβολα, δεν αποθηκεύει πληροφορίες.

Όσο και να ψάξεις δεν θα βρεις κάπου, γράφει ο Epstein, όπως σε έναν υπολογιστή για παράδειγμα, την 9 συμφωνία του Μπετόβεν σε ψηφιακή μορφή. Αν ο άνθρωπος δεν είναι υπολογιστής τότε οι υπολογιστές δεν μπορούν να γίνουν άνθρωποι. Βέβαια, άλλοι μαθηματικοί και νευρολόγοι επιμένουν: αν το μυαλό δεν επεξεργάζεται δεδομένα, τότε τι κάνει; Το ερώτημα παραμένει ανοιχτό.

Τοποθετούμαι, επομένως, τόσο κατά του να δοθούν σε μηχανές δικαιώματα ανθρώπων όσο και να χρησιμοποιηθούν για πολεμικούς σκοπούς. Αν θέλουμε άλλα όντα να αποκτήσουν δικαιώματα, υπάρχουν τα ζώα που υποφέρουν εξαιτίας μας.

Αναφορές

Σύνδεσμος για την ανοιχτή επιστολή προς τον ΟΗΕ: https://www3.nd.edu/~dhoward1/FLI%20-%20Future%20of%20Life%20Institute.pdf

Για το βιβλίο του Damasio: http://www.amazon.com/Descartes-Error-Emotion-Reason-Human/dp/014303622

Συνέντευξη του Du Satoy: http://www.sciencealert.com/artificial-intelligence-should-be-protected-by-human-rights-says-oxford-mathematician

Δοκίμιο του Robert Epstein, “The empty Brain”, Aeon, 2016: https://aeon.co/essays/your-brain-does-not-process-information-and-it-is-not-a-computer.

Διαβάστε ακόμα: Ήταν ο Μάρκος Βαμβακάρης αστροφυσικός;

TAGS :
άνθρωπος μέλλον ρομπότ τεχνητή νοημοσύνη τεχνολογία

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook