JOBRLem

Η υλική πρόοδος δεν είχε ως επακόλουθο την ηθική πρόοδο, ούτε η μεγιστοποίηση της άνεσης έκανε πιο ευτυχισμένους τους ανθρώπους.

Η ιδέα της προόδου… Καταφανώς, ο μοντέρνος κόσμος δεν μπορεί ν’ απαλλαγεί απ’ αυτή. Περισσότερο από την ποσοτική αύξηση της ευμάρειας, η πρόοδος εκφράζει σήμερα την ελπίδα ποιοτικής βελτίωσης της ανθρώπινης κατάστασης, τη θετική συνείδηση της δυναμικής του χρόνου.

Ωστόσο, η αιτίαση διαδέχτηκε τα χειροκροτήματα, η υποψία την εμπιστοσύνη, η αποτυχία υπονόμευσε την επιτυχία. Η ανάπτυξη δεν απέτρεψε ούτε τις καταστροφές ούτε τις εντροπίες.

Ήδη από τον προηγούμενο αιώνα, ζούμε τη δημογραφική έκρηξη των πληθυσμών μαζί με τις γενοκτονίες. Τον άνευ προηγουμένου πλουτισμό του Βορρά και τη σχετική φτωχοποίηση του Νότου. Ο κόσμος διαθέτει πλούτο και χέρια και μυαλά, αλλά λιγότερα δάση, καθαρό αέρα και νερά. Περισσότερες ειρηνικές κοινωνίες, αλλά λιγότερα παρθένα εδάφη.

Χώρια ότι, μετά βεβαιότητος, η υλική πρόοδος δεν είχε ως επακόλουθο την ηθική πρόοδο, ούτε η μεγιστοποίηση της άνεσης έκανε πιο ευτυχισμένους τους ανθρώπους.

Το σαρκαστικό γέλιο του ορθού λόγου

condorcet-2edited

O Μαρκήσιος Νικολά ντε Κοντορσέ, μαθηματικός και φιλόσοφος, 1743-1794. (photo credit: republicofletters)

Τούτων εχόντων (καλό, ε!), το διφορούμενο της ανάπτυξης οδήγησε στο να υπογραμμιστούν οι αυταπάτες της προόδου, αλλά και να επαναξεταστεί η απόλυτη αλήθεια της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού.

Είναι γεγονός ότι οφείλουμε στον Κοντορσέ, ο οποίος συνοψίζει τη σκέψη του αιώνα των Φώτων, τη συγγραφή ενός «Σχεδιάσματος για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος» (εκδ. Πόλις, 2006) και στον Καντ την καλύτερη ατάκα του, όταν όριζε το Διαφωτισμό ως «έξοδο του ανθρώπου από την αυθυπαίτια ανωριμότητά του».

Η φιλοσοφία της προόδου ξέκοψε την ευρωπαϊκή κοινωνία από το παρελθόν της, πετώντας στα σκουπίδια τη θρησκευτική της κληρονομιά.

Εντούτοις, η φιλοσοφία των Φώτων ενδέχεται να μην πρότεινε ούτε την καλύτερη ούτε τη μόνη εκφορά ελπίδας για την ανθρωπότητα. Γιατί, ταυτίζοντας την πρόοδο με τον ορθό λόγο, θα συντρίψει τη μέγιστη βιβλική ιδέα περί ενότητας του ανθρωπίνου γένους: από τη μία οι πρωτόγονοι, από την άλλη οι πολιτισμένοι.

Η φιλοσοφία της προόδου έχει δύο πρόσωπα. Ένα καλλιεπές, όπου ο ορθός λόγος καλεί σε εγρήγορση για την ανάπτυξη της ανθρωπότητος, διδάσκοντας τσυτόχρονα ότι οι κουλτούρες δεν είναι ισάξιες και πως οι κοινωνίες που γέννησαν τα Φώτα και τα χρηστά ήθη είναι ανώτερες εκείνων που έζησαν μέσα στην άγνοια, τη βαρβαρότητα και τον πόλεμο.

Κι ένα δεύτερο, που φαντάζει σαρκαστικό μειδίαμα, καθώς υφέρπει η αντιδιαστολή φύσης και πολιτισμού, η καταδίκη ενός μέρους της ανθρωπότητας στη βαρβαρότητα κι η ένταξη ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων στην κατηγορία των ηλιθίων.

Διαβάστε ακόμα: Οι σατιρικές εκπομπές, το χιούμορ κι ο Σαμφόρ.

Immanuel-Kant

Στον Ιμμάνουελ Καντ, 1724-1804, οφείλουμε τον ωραιότερο ορισμό του Διαφωτισμού: «Η έξοδος του ανθρώπου από την αυθυπαίτια ανωριμότητά του». (photo credit: theimaginativeconservative)

Όσο κι αν οφείλουμε να της αποδώσουμε τα εύσημα για την περιπέτεια της δημόσιας εκπαίδευσης, αυτό δεν σημαίνει πώς δεν πρέπει κάποιος να εγκαλέσει τη φιλοσοφία της προόδου για χειραγώγηση. Το περίφημο «Compelle intrare» (Αναγκάστε τους να μπουν) των Ιησουιτών θα επιβάλει πειθαρχίες και ιεραρχίες πολιτισμών και τρόπων ζωής. «Δυο Γότθοι δεν πιάνουν μπάζα μπροστά σ’ έναν Σοφοκλή».

Ήδη από το 18ο αι., τόσο ο Ρουσό όσο και ο Καντ ενίσταντο κατά μιας τέτοιας ιεράρχησης, υπενθυμίζοντας τα δικαιώματα του ανθρώπου και υποστηρίζοντας την υπεροχή της συνείδησης έναντι της ικανότητας.

Αυτή η φιλοσοφία της προόδου, συν τοις άλλοις, ξέκοψε την ευρωπαϊκή κοινωνία από το παρελθόν της, πετώντας στα σκουπίδια τη θρησκευτική της κληρονομιά. Παραδόξως, αναζωπύρωσε τη συζήτηση για τα δικαιώματα των λαών και oδήγησε στο ρομαντισμό. Όπως όταν ασφυκτιάς και χρειάζεσαι ανάσες.

Η Κλασική Εποχή, έναν αιώνα πριν από τα Φώτα, διατύπωσε έναν ορισμό της προόδου ενδεχομένως πιο πειστικό και λιγότερο εύθραυστο.

Ο Άγιος Βενσάν ντε Πολ, ο Πασκάλ κι ο Μαμπιγιόν

Πρέπει άραγε να εγκαταλείψουμε την ιδέα της προόδου, όπως έκαναν ο Βαλερί, ο Σπένγκλερ και οι Ευρωπαίοι συντηρητικοί, μάρτυρες και επιβιώσαντες της καταστροφής του 1914;

Ίσως όχι, σύμφωνα με τη φιλόσοφο Μπλαντίν Κρίγκελ. Η Κλασική Εποχή, έναν αιώνα πριν από τα Φώτα, διατύπωσε έναν ορισμό της προόδου ενδεχομένως πιο πειστικό και λιγότερο εύθραυστο, αν και η θρησκευτική του έκφραση χρειάζεται μετάφραση για τους λαϊκούς.

mabillon0

O Bενεδικτίνος μοναχός και λόγιος Ζαν Μαμπιγιόν, 1632-1707(photo credit: aibl )

Η γαλλική σχολή πνευματικότητας έχει να επιδείξει τη σκέψη του Αγίου Βενσάν ντε Πολ, όπως κι εκείνη του Πασκάλ. Μαζί τους, η θεωρία της ιστορικής ανάπτυξης του Μαμπιγιόν δυναμιτίζει την παλιά αριστοτελική αναπαράσταση του πεπερασμένου κόσμου, η οποία περικλείει μία αμετάβλητη ιεραρχία «τελειοτήτων».

Ο Βενεδικτίνος Μαμπιγιόν υποστηρίζει ότι ακόμα και οι πιο καθημερινές, οι πιο μπανάλ, οι πιο ταπεινές, δραστηριότητες, από τη στιγμή που αφήνουν ένα ίχνος ή μια μαρτυρία, εμπλουτίζουν τη γνώση. Έτσι, δίνει την πρωτοκαθεδρία στην ιστορία, ως τόπο μετάβασης.

Η ανάπτυξη δεν είναι απεριόριστη, σε αντίθεση με την ιστορία. Η ανθρώπινη δραστηριότητα μεταλλάσσεται, ανάλογα με τις προτεραιότητες των γενεών. Ωστόσο, έρευνα, στοχασμός, ιστορικοί κανόνες εξακολουθούν να λειτουργούν γραμμικά και γεωμετρικά.

Μια τέτοια θεώρηση υπερβαίνει αβλεπί τα μεταγενέστερα αδιέξοδα της φιλοσοφίας της προόδου: τον ιστορικισμό και το σκεπτικισμό.

Ο ιστορικισμός (η ιδέα μιας αναπόδραστα θετικής εξέλιξης και μιας δίχως τέλος ανάπτυξης) έδωσε τροφή στο σκεπτικισμό, ο οποίος προκλήθηκε από την παρατήρηση των ιστορικών καταστροφών, και πρέσβευε ότι ο ιστορικός λόγος είναι πεπερασμένος και πως οι ιστορικές επιστήμες πρέπει να περιοριστούν στην κατανόηση, χωρίς να πλατσουρίζουν σε εξηγήσεις φαινομένων που είναι δουλειά των φυσικών επιστημών.

Ούτως ειπείν, η φιλοσοφία της ιστορίας του Μαρμπιγιόν φέρνει στα ίσα της αυτή τη διπλή οπτική μιας απεριόριστης ανάπτυξης και μιας πεπερασμένης ιστορικής λογικής, αντιστρέφοντάς τη.

Υπονοεί χαμηλόφωνα πως η ανάπτυξη δεν είναι απεριόριστη, σε αντίθεση με την ιστορία. Η ανθρώπινη δραστηριότητα μεταλλάσσεται, ανάλογα με τις προτεραιότητες των γενεών. Ωστόσο, έρευνα, στοχασμός, ιστορικοί κανόνες εξακολουθούν να λειτουργούν γραμμικά και γεωμετρικά.

Με δεδομένα μια πεπερασμένη ανάπτυξη κι έναν «απειροστικό λογισμό», προκύπτει μια φιλοσοφία της προόδου, η οποία ενδέχεται να κάνει στην άκρη το προκαθορισμένο παιχνίδι της εξέλιξης και του παραλογισμού, καθότι στηρίζεται σε μια ορισμένη ιδέα της ανθρώπινης φύσης που αφήνει χώρο στο άπειρο.

Δεν έχουμε ξεμπερδέψει ακόμα με την ιδέα της προόδου. Αποτελώ ζωντανό παράδειγμα.

2358019395

Σαλβαδόρ Νταλί, “Γεωπολιτικό παιδί παρακολουθεί τη γέννηση του νέου ανθρώπου”. 1943.

Διαβάστε ακόμα: Ανθρωπιστική βοήθεια – Νουθετώντας τον πλανήτη.

 

 

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook

Button to top