Περί «ωραίου» και «ορίων» στην αρχιτεκτονική

Παρόλο που η αντίληψη περί «ωραίου» αλλάζει συν τω χρόνω, o Alain de Botton επιμένει ότι υπάρχουν αντικειμενικές αρετές που καθιστούν ένα κτίριο «ωραίο»: κομψότητα, τάξη, συνέπεια, ισορροπία.

Ο Alain de Botton μάς λέει ότι η αρχιτεκτονική είναι προβολή του εαυτού μας και ότι το αισθητικό της αποτέλεσμα μιλάει περισσότερο για μας από ό,τι για την ίδια την αρχιτεκτονική. Κατά τον Ελβετό συγγραφέα και φιλόσοφο, η αρχιτεκτονική είναι μια απόπειρα να βάλουμε τάξη στην αταξία που μας περιβάλλει, ένα αντίδοτο στον κόσμο που ζούμε. Υποστηρίζει, ότι τα κτίρια καθρεφτίζουν αυτό που είμαστε, και ταυτόχρονα ότι αντικατοπτρίζουν αυτό που θέλουμε να είμαστε, πράγμα όμως αρκετά διαφορετικό.

Την ίδια στιγμή θεωρεί τη μεταμοντέρνα «anything-goes» αντίληψη περί αισθητικής ισοπεδωτική. Ξεκαθαρίζει ότι οι αρχιτεκτονικές πραγματοποιήσεις δεν είναι όλες εξίσου «όμορφες». Και παρόλο που η αντίληψη περί «ωραίου» αλλάζει συν τω χρόνω, ο De Botton επιμένει ότι υπάρχουν αντικειμενικές αρετές που καθιστούν ένα κτίριο «ωραίο»: κομψότητα, τάξη, συνέπεια, ισορροπία.

Αναρωτιέται κάποιος ποια πραγματικά η σχέση της αρχιτεκτονικής, ειδικότερα της σύγχρονης, με το «ωραίο»; Και μπορεί η σχέση αυτή να «κωδικοποιηθεί» τη στιγμή που η «αισθητική αξία και εμπειρία» διαφοροποιούνται από κοινωνία σε κοινωνία και από πολιτισμό σε πολιτισμό;

Πολύ νωρίτερα, γύρω στο 1790, με τον Immanuel Kant έχει βαθύνει το ρήγμα ανάμεσα στο «ωραίο» και την εννοιακή γνώση: «Ωραίο είναι ό,τι αρέσει γενικά, χωρίς έννοια». Στη θεώρησή του, το κέντρο βάρους δίνεται στο υποκείμενο, στον παρατηρητή-θεατή, και όχι στο ίδιο το «ωραίο» αντικείμενο, το καλλιτεχνικό έργο. Το «ωραίο» ορίζεται ως «ανιδιοτελής ευαρέσκεια» και επομένως διαχωρίζεται πλήρως από κάθε «εξωαισθητική» πρακτική ή υλική ωφέλεια. Με τον τρόπο αυτό, θεσμοθετείται το δόγμα της απόλυτης «αυτονομίας» της τέχνης. Με άλλα λόγια, η «αισθητική κρίση» για τον Kant δεν σχετίζεται με την εξήγηση και την κατανόηση του αντικειμένου, αλλά με τις υποκειμενικές προτιμήσεις μας. Αυτό που είναι «ωραίο» για κάποιον είναι εκείνο που γεννά μέσα του το συναίσθημα του «ωραίου».

Το έτος γέννησης της «ευρωπαϊκής Αισθητικής», ως ενός πραγματικά νέου κλάδου της φιλοσοφίας, θα μπορούσε να οριστεί στο 1750, όταν κυκλοφόρησε ο Α’ τόμος της «Aesthetica», στη λατινική γλώσσα, του Alexander Baumgarten. Η εξέλιξη της συζήτησης γύρω από το «ωραίο» της τέχνης έχει διανύσει μακρύ δρόμο, από τον Kant και τον Hegel μέχρι τους διανοητές της εποχής μας.

Το πώς πλέκονται οι διαδρομές της αρχιτεκτονικής σκέψης με όλες αυτές τις θεωρήσεις περί «ωραίου» είναι λοιπόν για μας τους αρχιτέκτονες ένα θέμα, ή θα μπορούσε να είναι, ή πιθανόν και όχι…

Ξέρουμε τι είναι αρχιτεκτονική, όμως δεν ξέρουμε τι θα μπορούσε να ήταν. Μένει να το διερευνήσουμε.

Προτού μιλήσουμε για το «ωραίο», σε κάθε περίπτωση σημαντικό είναι να αναρωτηθούμε, το πώς επιτέλους αντιλαμβανόμαστε τον εκσυγχρονισμό ( αυτό που αποκαλούμε «νέο» ) στην αρχιτεκτονική. Διότι μόνον έτσι θα απογαλακτιστούμε από δόγματα και ιδεολογήματα που μας περιορίζουν. Μπορεί να ξέρουμε τι είναι αρχιτεκτονική, όμως δεν ξέρουμε τι θα μπορούσε να ήταν. Μένει να το διερευνήσουμε.

Εκσυγχρονισμός, λοιπόν, είναι το μεγάλο ερώτημα. Για να αρχίσουμε από κάπου, ένα ζήτημα λ.χ. θα ήταν το αν θα έκανε κάποιος χρήση νέων πρωτοκόλλων, για παράδειγμα, στον εκσυγχρονισμό των ιστορικών κέντρων των πόλεων; Ένα θέμα-ταμπού για ορισμένους. Για παράδειγμα, μέσω της υπέρθεσης ή της αντιπαράθεσης, και όχι ως συνήθως βάσει συμβατικών στρατηγικών. Ένα άλλο θέμα πάλι θα μπορούσε να είναι το αν θα επιλέγαμε να ανοιχθούμε σε πιο ριζοσπαστικές και ελεύθερες φιλοσοφίες σχεδιασμού, από τις σουπρεματικές και αποδομητικές, μέχρι τις ρευστές γεωμετρίες; Άλλες που βασίζονται σε μουσικές είτε άλλου είδους ακολουθίες ή και όσες ακόμη δεν έχουμε τυχόν διερευνήσει; Και γιατί;

Επίσης, ποια τα πεδία που χρησιμοποιεί και από τα οποία εμπνέεται ο αρχιτέκτονας σήμερα; Είναι η πολιτική και οι κοινωνικές επιστήμες; Οι επείγουσες ανάγκες των αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων; Η επιστροφή στο «ελάχιστο», στο «αρχέγονο»; Ή μήπως, η γεωμορφολογία και η οργανική μορφολογία, αυτή των κυττάρων; Ποιος αλήθεια θέτει τους «κανόνες» και τα «πρέπει»; – οι περιορισμοί είναι χρήσιμοι μόνον εφόσον μας απελευθερώνουν. Τα «όρια» της αρχιτεκτονικής καθορίζονται από τα «όρια» της γλώσσας που χρησιμοποιεί ο κάθε αρχιτέκτονας, τα οποία μόλις ξεπεράσει τα προεκτείνει εκ νέου. Το process αυτό είναι και δυναμικό και αέναο.

Τα «όρια» της αρχιτεκτονικής καθορίζονται από τα «όρια» της γλώσσας που χρησιμοποιεί ο κάθε αρχιτέκτονας, τα οποία μόλις ξεπεράσει τα προεκτείνει εκ νέου. Το process αυτό είναι και δυναμικό και αέναο.

Στις ημέρες μας, όσο και αν φαντάζει παράξενο, οι ριζοσπαστικές προθέσεις δεν είναι το κύριο χαρακτηριστικό σε αυτήν τη φάση του αρχιτεκτονικού γίγνεσθαι. Αλλαγές σημειώθηκαν βέβαια τα τελευταία χρόνια και στην «αισθητική» και στην πρόσληψη των έργων από το κοινό. Κάτι που εμφανώς άλλαξε ήταν η εξωτερική «εικόνα» της πραγματικότητας της αρχιτεκτονικής, γεγονός που οφειλόταν εν πολλοίς στις επιλογές των μέσων μαζικής ενημέρωσης και λιγότερο στις τοποθετήσεις των θεωρητικών.

Ίσως αυτό να οδήγησε στην ισχυροποίηση του ρόλου της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ως παράγοντα διαμόρφωσης της αγοράς. Στο παιχνίδι της προβολής ορισμένων τάσεων – περί «ωραίου», «trendy» κ.ο.κ. – τον τόνο έδιναν οι «εικόνες» που πουλούσαν, κυρίως με τη βοήθεια των ΜΜΕ. Επί της ουσίας, οι θεωρητικοί βρέθηκαν εγκλωβισμένοι, έχοντας στερηθεί (ή αποποιηθεί) μερικές από τις ευγενέστερες πλευρές του λειτουργήματός τους, όπως τη δυνατότητα να οραματίζονται, να διδάσκουν και να κρίνουν απόλυτα ελεύθερα.

Ποια είναι άραγε τα πεδία που χρησιμοποιεί και εμπνέεται ο αρχιτέκτονας σήμερα; Είναι η πολιτική και οι κοινωνικές επιστήμες; Οι επείγουσες ανάγκες των αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων; Η επιστροφή στο «ελάχιστο», στο «αρχέγονο»; Ή μήπως, η γεωμορφολογία και η οργανική μορφολογία, αυτή των κυττάρων;

Αναρωτιέται κάποιος ποια πραγματικά η σχέση της αρχιτεκτονικής, ειδικότερα της σύγχρονης, με το «ωραίο»; Και μπορεί η σχέση αυτή να «κωδικοποιηθεί» τη στιγμή που η «αισθητική αξία και εμπειρία» διαφοροποιούνται από κοινωνία σε κοινωνία και από πολιτισμό σε πολιτισμό; Αν δεχτούμε ότι η τέχνη, κάθε μορφή τέχνης, είναι η έκφραση των συναισθημάτων του δημιουργού, τότε εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε την υποκειμενικότητα, αλλά και συνθετότητα της προσέγγισης που σχολιάζουμε. Είναι ολοφάνερο ότι δεν υφίσταται «ηθική ορθότητα» στα ζητήματα που άπτονται του «ωραίου».

Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής μπορεί να φέρει επαναστατικές ανακατατάξεις στα κριτήριά μας και, το κυριότερο, μας ωθεί να στοχαστούμε φιλοσοφικά πάνω σε ανεξερεύνητες διαστάσεις της πραγματικότητας που γνωρίζουμε και έχουμε αποδεχτεί, γεγονός εξαιρετικά χρήσιμο για το μέλλον της ανθρώπινης κοινωνίας.

Η αρχιτεκτονική, όμως, είναι ούτως ή άλλως κάτι πολύ περισσότερο. Σχετίζεται με την ποίηση, την ιστορία, με τη φιλοσοφία, τη μουσική και την πολιτική. Με την τέχνη και ταυτόχρονα με την επιστήμη και την τεχνολογία. Αν δεν αντλήσουμε ερεθίσματα από όλα αυτά, είμαστε καταδικασμένοι να σχεδιάζουμε απλώς «ωραία» κτίρια. Και ποιος θέλει μόνον «ωραία» κτίρια; Άλλο είναι το ζητούμενο.

Η αρχιτεκτονική μπορεί να αναπτυχθεί προς άγνωστες κατευθύνσεις, πιο αποκαλυπτικές, μέσα από μια αντίληψη που δεν μιμείται τις υπάρχουσες διαδικασίες, αλλά αποπειράται να διεισδύσει στον ενθουσιασμό, στο μυστήριο και την περιπέτεια. Να περιπλανηθεί στους δρόμους της αμφισβήτησης – ας μην ξεχνάμε ότι η αμφισβήτηση οδηγεί στην αναζήτηση. Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής μπορεί να φέρει επαναστατικές ανακατατάξεις στα κριτήριά μας και, το κυριότερο, μας ωθεί να στοχαστούμε φιλοσοφικά πάνω σε ανεξερεύνητες διαστάσεις της πραγματικότητας που γνωρίζουμε και έχουμε αποδεχτεί, γεγονός εξαιρετικά χρήσιμο για το μέλλον της ανθρώπινης κοινωνίας. Το έλλειμμα δημιουργικότητας και σχεδιαστικής εγρήγορσης πρέπει να μας ανησυχεί και όχι το πάθος για το «άγνωστο».

Διαβάστε ακόμα: Αρχιτεκτονική – Η τέχνη που κινδυνεύει να χαθεί στην Ελλάδα

TAGS :
αρχιτεκτονική όρια ωραίο

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook