Η μουσική των σφαιρών

Κενοτάφιο του Νεύτωνα, Étienne-Louis Boullée.

Ο Διαφωτισμός, σύμφωνα με τον Kant, συνοψίζεται στη φράση: “Τόλμα να γνωρίσεις”. Ο δε Richard Buckminster Fuller, πολύ αργότερα, σχολίαζε: “Πολλές φορές βρίσκω που πρέπει να πάω, ξεκινώντας για κάπου αλλού”. Είναι αλήθεια, ότι ενόσω ο άνθρωπος νομίζει ότι έχει κατορθώσει να ελέγξει την πραγματικότητα και να καθιερώσει την τάξη και την ομοιομορφία, το υπαρκτό εξακολουθεί να “ξεγλιστράει”, να τον υπερβαίνει.

Ο Ιταλός αρχιτέκτονας Piranesi δήλωνε με την αυτοπεποίθηση που χαρακτήριζε την ιδεολογία του Διαφωτισμού: “Πιστεύω πως, αν μου ανέθεταν να σχεδιάσω ένα καινούργιο σύμπαν, θα ήμουν αρκετά τρελός ώστε να το επιχειρήσω”. Βασική αρχή του Διαφωτισμού ήταν η πεποίθηση ότι μέσω της λογικής διερεύνησης μπορούμε να γνωρίσουμε τους θεμελιώδεις νόμους και αρχές και, στη συνέχεια, να διατυπώσουμε εκ νέου τα “δόγματα”, σε φιλοσοφικό επίπεδο και στις τέχνες. Έτσι, ένα σημαντικό στοιχείο στην πορεία προς τη γνώση είναι, σύμφωνα με το Διαφωτισμό, η αναζήτηση του “πρωτόγονου”, με την έννοια της επανεκτίμησης του “αρχετυπικού” στοιχείου.

Ιδιαίτερα στο χώρο της αρχιτεκτονικής, η στροφή τη συγκεκριμένη περίοδο προς τον κλασικισμό είχε, πέρα από τους αισθητικούς λόγους, κυρίως ιδεολογικό υπόβαθρο. Η αναβίωση της αρχιτεκτονικής της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης σήμαινε και αναβίωση, κατά τη μια έννοια, των ιδεών της δημοκρατίας και της πρακτικότητας που εξέφραζαν οι πολιτισμοί αυτοί. Με την αναβίωση της συγκεκριμένης θεώρησης και την επιστροφή των “αυστηρών” μορφών στο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο – όπως είναι ο κώνος, ο κύβος, ο κύλινδρος και η σφαίρα – δημιουργήθηκε μια έντονα εκφραστική αρχιτεκτονική που ήθελε να επεξεργάζεται με έναν ορθολογιστικό τρόπο τη μορφή.

Η Βιόσφαιρα του Μόντρεαλ, του αρχιτέκτονα Richard Buckminster Fuller.

Στο πλαίσιο αυτό, οι αρχιτεκτονικές πραγματοποιήσεις και πειραματικοί σχεδιασμοί του Étienne-Louis Boullée χαρακτηρίζονται από την ιδιαίτερη έμφαση στα βασικά αυτά γεωμετρικά σχήματα. Στο γνωστό σύγγραμμά του “Théorie Des Corps” διερευνά σε μεγαλύτερο βαθμό τις ιδιότητες των γεωμετρικών μορφών και τις επιδράσεις τους στις ανθρώπινες αισθήσεις και συναισθήματα. Μάλιστα, τους αποδίδει “έμφυτες” συμβολικές ποιότητες, συγκεκριμένα, στον κύβο, στην πυραμίδα και στη σφαίρα, την οποία θεωρούσε το ιδανικό στερεό.

Σύμφωνα με τον Boullée, οι ιδιότητες της σφαίρας προσφέρουν μια ξεκάθαρη αντίληψη για τη μορφή των σωμάτων. Η κανονικότητα και η συμμετρία της, υποστήριζε, εμποδίζουν κάθε οπτική ψευδαίσθηση στην οποία μπορεί να οδηγήσει η “μαγική ομορφιά” της. Χαρακτηριστικό σχετικό έργο του είναι το φημισμένο Κενοτάφιο του Νεύτωνα – όπου η στερεομετρία της σφαίρας κυριαρχεί στην μορφοπλαστική του ιδέα – αφιερωμένο σε μια από τις πιο εμβληματικές μορφές του Διαφωτισμού στη Φυσική και την Αστρονομία.

Ανάλογες προσεγγίσεις συναντάμε και στο έργο του Claude Nicolas Ledoux. Ο μεγάλος Γάλλος αρχιτέκτονας μοιάζει να υποκύπτει και αυτός στη γοητεία της σφαιρικής μορφής, κατά κύριο λόγο στις ουτοπικές του αναζητήσεις. Ενδεικτική είναι η ογκοπλαστική επιλογή του στο «Maison des Gardes Agricoles”.

Δείτε ακόμα: Juan Velasco on Infographics. 

Sphera-The Earth’s Regeneration, σχεδιασμένη από τους Santi Musmeci και Sebastiano Maccarrone.

Σχεδόν 150 χρόνια αργότερα, στη δουλειά του σχεδιαστή, μηχανικού, μαθηματικού, αρχιτέκτονα, ποιητή, φιλοσόφου και περιβαλλοντολόγου Richard Buckminster Fuller, συναντάμε πάλι τη μορφή της σφαίρας. Αρχικά στο Γεωδαιτικό Θόλο – σχέδιο στο οποίο οδηγήθηκε μετά από τη μελέτη του αναφορικά με ένα διανυσματικό γεωμετρικό σύστημα: την ενεργητική, συνεργητική γεωμετρία. Αργότερα, στη Βιόσφαιρα του Μόντρεαλ, ένα εκπληκτικό θολωτό, σχεδόν σφαιρικό στον όγκο του μουσείο, αφιερωμένο στην εκπαίδευση του ανθρώπου σχετικά με τη σημασία του νερού και του περιβάλλοντος.

Πολύ πιο νωρίς είχε σχεδιάσει το “Dymaxion House”, μια κατασκευή, πάλι σε σχήμα σφαίρας, με πρωτοποριακά για την εποχή της χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα ήταν η κυκλική κατασκευή στην κορυφή του κτίσματος, σχεδιασμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να περιστρέφει μια κυκλική κεραία που θα εκμεταλλεύεται τον αέρα για να θερμάνει το κτίριο. Ο οραματιστής Fuller κατάφερε, μέσα από το έργο του τόσο το υλοποιημένο όσο και το θεωρητικό, να πείσει φοιτητές και καθηγητές να αμφισβητήσουν τις συμβάσεις και να σκεφτούν πέρα από το προφανές.

Η τρισδιάστατη γεωμετρία του κύκλου, αυτή δηλαδή της σφαίρας, φαίνεται ότι ασκούσε πάντοτε και ότι ακόμη ασκεί μια ακαταμάχητη γοητεία στον άνθρωπο. Στην “Περί σφαίρας και κυλίνδρου” πραγματεία του, ο Αρχιμήδης είχε κατορθώσει να ανακαλύψει τη σχέση μεταξύ μιας σφαίρας και ενός περιγεγραμμένου κυλίνδρου του ίδιου ύψους και της ίδιας διαμέτρου – η σφαίρα είχε όγκο τα δύο τρίτα του περιγεγραμμένου κυλίνδρου, ομοίως είχε εμβαδόν τα δύο τρίτα του κυλίνδρου.

Sphere-Afsluitdijk, Domantas Stukas.

Η συγκεκριμένη ανακάλυψη ήταν τόσο σημαντική για τον ίδιο, ώστε κατόπιν επιθυμίας του τοποθετήθηκαν στον τάφο του δύο γλυπτά, μια σφαίρα και ένας κύλινδρος. Αιώνες αργότερα, στη μεσαιωνική κοσμολογία, θεωρούσαν ότι το σύμπαν είναι μια σειρά από τέλειες σφαίρες, η μία μέσα στην άλλη, οι οποίες μετακινούσαν τον ήλιο, την σελήνη, τα αστέρια και τους πλανήτες – που και αυτοί έχουν σφαιροειδή σχήματα εξαιτίας της βαρύτητας. Η φύση, στα μάτια του ανθρώπου, φαίνεται να αντανακλά το “όραμα της σφαιρικής τελειότητας” όπως αυτός, για κάποιο λόγο, το αντιλαμβάνεται.

Είναι γνωστό ότι οι εσωτερικές και εγγενείς αντιφάσεις κάθε ιστορικής περιόδου δεν επιτρέπουν την ύπαρξη μιας και μοναδικής εκφρασμένης αναπαραστατικής αντίληψης για την πραγματικότητα. Στην προσπάθειά του ο άνθρωπος να ερμηνεύσει αυτό που συμβαίνει γύρω του, φτάνει κάποτε στο σημείο να βλέπει τον εαυτό του έξω και πάνω από τη φύση, ώστε να μπορεί να τη συλλάβει νοητικά και να την “υποτάξει” στους πρακτικούς του σκοπούς. Όμως, πλέον γνωρίζουμε ότι κάθε τι που θεωρούμε βέβαιο εμπεριέχει και το αντίθετό του, την αντίφασή του.

Bolwoning, Dries Kreijkamp.

Η παραγωγή αρχιτεκτονικής δεν είναι ανεξάρτητη από όλες αυτές τις κοινωνικές, πολιτισμικές, επιστημονικές και πολιτικές επιρροές που υφίσταται μέσα στο πέρασμα του ιστορικού χρόνου. Σήμερα, η επιστήμη βασίζεται στο πείραμα και επιδιώκει την αποκόμιση γνώσης με απώτερο στόχο τον έλεγχο και την αξιοποίηση του φυσικού κόσμου. Ωστόσο, μπορούμε άραγε να δεχτούμε ότι κάθε τι που δεν συμφωνεί με τα κριτήρια του επιστημονικού υπολογισμού και της χρησιμότητας είναι για την επιστήμη “ύποπτο”; Προφανώς όχι.

Ο Ηράκλειτος, παρά την παροιμιώδη φράση του: “Τα πάντα ρει” (ολοκληρωμένη: “Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν”), μάλλον δεν πίστευε, όπως οι υποστηρικτές του, σε μια καθολική ροή και μεταβολή, αλλά επέμενε στη σύνδεση αυτής της μεταβολής με σταθερές παραμέτρους. Περί “σταθερών”, επομένως, ο λόγος – στη ζωή αλλά και στην αρχιτεκτονική – ή πιο ορθά, το ερώτημα.

Διαβάστε ακόμα: Αρχιτεκτονική και Πολιτική – Το παράδειγμα της Σκανδιναβίας.

Maison des Gardes Agricoles, του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Nicolas Ledoux.

TAGS :
αρχιτεκτονική σφαίρα

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook