Το Κράτος Φιλάνθρωπος

«Το βασικό εισόδημα είναι λύση που δεν επιφέρει ιδεολογικές διαφωνίες. Αριστεροί, φιλελεύθεροι, δεξιοί, σοσιαλιστές, όλοι μπορούν να συμφωνήσουν πως κανένα μέλος της κοινωνίας δεν πρέπει να στερηθεί τα στοιχειώδη: στέγη, τροφή και υγεία. Από κει και πέρα, ο καθένας χτίζει τα υπόλοιπα».

Επισκέφθηκα προ ημερών μια φίλη. Διευθύνει μια ΜΚΟ: μαζεύει ρούχα, τρόφιμα, είδη πρώτης ανάγκης που είτε πωλούνται πολύ φθηνά στο charity shop είτε μοιράζονται δωρεάν σε όσους τα χρειάζονται. Η δραστηριότητά της διαρκώς επεκτείνεται, ψάχνει για χορηγίες και προσφέρει δωρεάν ψυχολογική στήριξη με εθελοντές ψυχολόγους. Εργάζεται ακατάπαυστα να ικανοποιήσει αυξανόμενες ανάγκες. Ως δημοτικός σύμβουλος του Δήμου Αθηναίων, βλέπω πως το κύριο μέλημα του δήμου υπήρξε η αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης: μοιράζει 10.000 μερίδες φαγητό την ημέρα και ακριβώς όπως η ΜΚΟ που ανέφερα μαζεύει τρόφιμα, ρούχα, είδη πρώτης ανάγκης και τα μοιράζει σε όσους τα χρειάζονται. Ψάχνει να βρει πώς θα στεγάσει αστέγους, νεόπτωχους που κυκλοφορούν στο κέντρο της πόλης σαν την άδικη κατάρα. Το ίδιο κάνει και η εκκλησία μέσω της οργάνωσής της, το ίδιο κάνουν και πολλά πολιτικά κόμματα: ανταγωνίζονται πλέον όχι μόνο για το πολιτικό τους πρόγραμμα, αλλά κυρίως για το ποιο είναι πιο ευαίσθητο απέναντι στα προβλήματα των συνανθρώπων που έχουν χτυπηθεί από τη φτώχεια. Εκεί το καθένα βάζει και τη δική του πολιτική πινελιά, π.χ. «μόνο για ντόπιους», όπως έχουμε δει από το ακατονόμαστο κόμμα.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ζούμε μια μετάβαση, μια μεταστροφή 180 μοιρών στο πώς αντιλαμβανόμαστε την έννοια του κράτους και του ρόλου του. Από την αντίληψη του κοινωνικού κράτους βρισκόμαστε ήδη βαθιά μέσα στην ιδέα του κράτους φιλάνθρωπος. Ποια είναι η διαφορά; Φοβάμαι πως πολλοί δεν την έχουν αντιληφθεί, παρότι είναι προφανής. Ενώ το κοινωνικό κράτος (στη θεωρία τουλάχιστον) έχει το καθήκον να παρεμβαίνει ώστε να προλάβει την αύξηση της φτώχειας και της εξαθλίωσης, το κράτος «φιλάνθρωπος» δεν έχει τέτοια εντολή. Η παρέμβαση θεωρείται πατερναλισμός, ανάμειξη με τον τρόπο που λειτουργεί η αγορά, άδικη αναδιανομή που παίρνει από τους πετυχημένους και μοιράζει στους αποτυχόντες, καταπάτηση του δικαιώματος στην οικονομική ελευθερία.

Στόχος είναι τώρα πια ο ανταγωνισμός σε όλα τα επίπεδα, επειδή θεωρείται, από τότε που το είπε ο Shumpeter, πως η διαδικασία αυτή παράγει το καλύτερο αποτέλεσμα, καλύτερα προϊόντα, καλύτερες υπηρεσίες, βελτιωμένο επίπεδο ζωής. Φαίνεται πως παρά τις αντιρρήσεις μας, το έχουμε αποδεχθεί ως λογικό, ηθικό και καθημερινό, όλοι από αριστερά ως τα πολύ δεξιά. Κοιτάζουμε από τότε να αποδειχθούμε ο ένας πιο φιλάνθρωπος από τον άλλον. Στην πολιτική το ίδιο: ο Γιώργος Καμίνης, εύλογα, δεν έχει να πει τόσο πολλά για τις επισκευές πεζοδρομίων ή άλλων σημείων στην πόλη, ή άλλων υλικών έργων, αλλά έχει να επιδείξει πολύ περισσότερο έργο για τις μερίδες φαγητού που μοιράζει ο δήμος στους αναξιοπαθούντες συνανθρώπους.

Το κράτος Φιλάνθρωπος δεν μπορεί να παρεμβαίνει παρά μόνο εκ των υστέρων: αφού οι πολίτες του φτάσουν στην εξαθλίωση επιτρέπει σε πολλούς από αυτούς (μόνοι ή σε ομάδες πολιτών) να ανταγωνίζονται για το ποιος είναι ο πιο φιλάνθρωπος. Ενίοτε κάποιο υπουργείο ή δήμος προσφέρει την αιγίδα του ώστε να βρεθούν περισσότεροι ιδιώτες χορηγοί. Έτσι τουλάχιστον, σύμφωνα με τη νέα φιλοσοφία, ο ανταγωνισμός υφίσταται ως η κατάλληλη κι «αποτελεσματική» διαδικασία για να προσφέρει το καλύτερο φιλανθρωπικό προϊόν σε αυτούς που έφτασαν ένα σκαλί μπροστά από την πείνα. Το μέγιστο επιτρεπτό στο κράτος είναι να δημιουργήσει ένα δίχτυ προστασίας με διαφόρων ειδών υπηρεσίες για όλους όσους έχουν ήδη κατέβει στο σκαλί της φτώχειας.

Στο βιβλιαράκι που κυκλοφόρησε πρόσφατα από το ΚΕΦΙΜ Μάρκος Δραγούμης, «Η Ηθική του Καπιταλισμού», το οποίο περιέχει μια επιλογή κειμένων για το θέμα, διαβάζουμε με σαφήνεια πως η πρόνοια είναι παρεμβατισμός και η φιλανθρωπία «επιλεγμένη αξία». Ο David Kelley, στο ίδιο βιβλίο, γράφει: «Όσο για εκείνους που απλώς δεν μπορούν να δουλέψουν, οι ελεύθερες κοινωνίες πάντοτε παρείχαν πολυάριθμες μορφές ιδιωτικής βοήθειας και φιλανθρωπίας έξω από την αγορά: φιλανθρωπικούς οργανισμούς, φιλανθρωπικές εταιρείες και άλλα…» Η κοινωνική πολιτική επομένως επαφίεται σε πρωτοβουλίες, είτε κρατικές είτε ιδιωτικές, δεν είναι πλέον βασική υποχρέωση η πρόληψη αλλά η πυρόσβεση. Παρότι όμως δηλώνεται στη φράση που μετέφερα πως είναι «εκτός αγοράς», στην ουσία θεσμοθετείται κι εδώ ο ανταγωνισμός «ποιος είναι πιο φιλάνθρωπος» ή «εγώ μοιράζω περισσότερες μερίδες από σένα». Διόλου εκτός της λειτουργίας της αγοράς στην πράξη. Ο πιο φιλάνθρωπος κερδίζει δόξα. Αν είναι εταιρεία χρήμα μέσω της διαφήμισης και αν είναι πολιτικός ψήφους.

Ακριβώς στο σημείο αυτό έχουμε φτάσει σήμερα, ακριβώς αυτό συμβαίνει. Μόνο που αυτοί που δεν «μπορούν» να δουλέψουν είναι κάπως πολλοί και διαβλέπεται, για όποιον θέλει να βλέπει, πως το πρόβλημα της ανεργίας είναι παγκόσμιο και διαρκώς αυξανόμενο για μια σειρά από λόγους που δεν θα αναλύσω εδώ, σε αυτό το άρθρο.

Θα μου πείτε, «Μα, κύριε Δραγούμη, τι έχετε κατά της φιλανθρωπίας; Δεν είναι μια αρετή, συμβατή μάλιστα και με τον χριστιανισμό;»

Ωραία, θα απαντήσω, βεβαίως είναι. Όμως όταν αρχίζει να μην απευθύνεται πλέον στους λίγους που υστερούν για διάφορους λόγους κακής τύχης και απευθύνεται στους πολλούς, αρχίζει να υπάρχει μια βαθιά ανισορροπία. Διαφαίνεται μια μεγάλη κοινωνική και οικονομική δυσλειτουγία που είναι επικίνδυνη αν αφεθεί προς επίλυση μόνο σε πρωτοβουλίες και υπηρεσίες. Φαντασθείτε για ένα λεπτό πως κάτι συμβαίνει και ο Δήμος Αθηναίων αδυνατεί να μοιράσει 10.000 μερίδες φαγητό για έναν μήνα: η Αθήνα θα μοιάσει με την Αιθιοπία, πιθανά θα αρχίσουν λεηλασίες που μπορεί να καταλήξουν σε εμφύλιο, όπως στη Συρία ή ακόμη χειρότερα όπως στη Ρουάντα το 2004. Είναι πραγματικά επιλογή μας να αποδεχόμαστε τόσο μεγάλο μέρους του πληθυσμού να βρίσκεται στα πρόθυρα της πείνας και να λαμβάνουμε μόνο μέτρα εκ των υστέρων; Δεν παίζουμε με τη φωτιά; Φαντασθείτε να πάψουν να χρηματοδοτούνται οι Γιατροί χωρίς Σύνορα: πόσα παιδιά ανασφάλιστων θα μείνουν ανεμβολίαστα και τι συνέπειες θα έχει αυτό στη δημόσια υγεία; ( την υγεία όλων)

Λυπάμαι, αλλά δυστυχώς ό,τι κι αν πιστεύει κανείς για τον ρόλο του κράτους, την ηθική ή την οικονομική θεωρία, η φιλανθρωπία και το outsourcing του κοινωνικού ρόλου σε αυτήν είναι απλώς ανεπαρκές και επικίνδυνο.

Υπάρχει όμως λύση;

Πριν από οτιδήποτε άλλο θα πρέπει να δούμε ποιο είναι το χαρακτηριστικό του κοινωνικού κράτους όπως το γνωρίσαμε που το έκανε ευάλωτο στην κριτική του «φιλανθρωπικού» κράτους και που οδήγησε στην ήττα (τόσο ιδεολογικά όσο και οικονομικά). Το κοινωνικό κράτος προσέφερε επιδόματα υπό όρους (να το έχει κάποιος ανάγκη) και με τέτοιον τρόπο ώστε να προσφέρει κίνητρα για την εργασία, να μας προφυλάξει από την τεμπελιά.

Οι όροι όμως ποτέ δεν μπορούσαν να ορισθούν με απόλυτη σαφήνεια και οδήγησαν στο πελατειακό κράτος. Μπορεί να πέτυχε μεν σε Σκανδιναβικές χώρες, αλλά σε χώρες σαν τη δική μας απέτυχε παταγωδώς. Τα επιδόματα δίνονταν σε ευνοημένες ομάδες, οι οποίες στη συνέχεια ψήφιζαν τους πολιτικούς που τα υπόσχονταν, με αποτέλεσμα συχνά να μην καταλήγουν εκεί που έπρεπε αλλά σε διάφορες άδικες υπερβολές. Όσοι είχαν πιο φωνακλάδες συνδικαλιστές και κατόρθωναν να απειλήσουν περισσότερο ελάμβαναν και τις μεγαλύτερες παροχές. Για να εκτελείται ο έλεγχος (που συχνά υπήρξε ιδιαίτερα διαβλητός) το κράτος υποχρεώθηκε να δημιουργήσει μια τεράστια γραφειοκρατία, η οποία είναι και αυτή που εν μέρει οδήγησε πολλά κράτη στην υπερχρέωση. Δεκάδες έγγραφα, εκατοντάδες υπογραφές, έλεγχοι επί ελέγχων, αλλά όλοι αναποτελεσματικοί.

Από την άλλη, το κίνητρο συμμετοχής στην εργασία είναι σήμερα παρωχημένο. Δεν λείπει από τους περισσότερους ανθρώπους, όμως εργασία δεν φαίνεται στον ορίζοντα. Ακόμη και στον αγροτικό τομέα, τα μηχανήματα είναι πολύ πιο αποτελεσματικά και μειώνουν κάθετα την ανάγκη για ανθρώπινα χέρια. Πρόσφατα είδα ένα μηχάνημα που «ρουφάε» εξαιρετικά αποτελεσματικά τις ρώγες των σταφυλιών, με καλύτερο αποτέλεσμα όχι μόνο για τη συγκομιδή αλλά που είναι καλύτερο για το ίδιο το φυτό. Για ποιο λόγο λοιπόν ο αγρότης να προσλάβει ανθρώπους; Στην βιομηχανία πιστεύω πως δεν χρειάζεται να δώσω παράδειγμα. Η τεχνολογία λύνει χέρια και διώχνει χέρια. Μέσα σε μια οικονομία η οποία δεν επιδιώκει πλέον την απασχόληση όλων αλλά την ανταγωνιστικότητα είναι ευνόητο πως οι θέσεις εργασίας θα μειώνονται, εκτός κι αν βάλουμε φρένο στην τεχνολογία. Κάτι τέτοιο όμως είναι όχι μόνο ανεδαφικό και ουτοπικό αλλά και ανεπιθύμητο. Στην τεχνολογία έχουμε βασίσει και τις ελπίδες μας να λύσουμε και τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Δεν πρόκειται να μείνει στάσιμη, πλην απροόπτου.

Στηρίξτε την πρωτοβουλία για το βασικό εισόδημα υπογράφοντας εδώ

Το βασικό εισόδημα

Η καινοτομία που προσφέρει η αντίληψη του βασικού εισοδήματος είναι απλή: δεν έχει όρους, γιατί δίνεται σε όλους, είτε το έχουν ανάγκη, είτε όχι. Είναι ένα χρηματικό ποσό που δίνεται σε όλους, άνευ όρων, ως θεμελιώδες δικαίωμα σε μια αξιοπρεπή διαβίωση όλων. Σβήνει με μια μονοκονδυλιά το πελατειακό κράτος και περιορίζει τη φιλανθρωπία εκεί που χρειάζεται, ως συμπλήρωμα για τους λίγους πραγματικά άτυχους που χρειάζονται περισσότερη ή πιο εξειδικευμένη βοήθεια (π.χ. ανίατες ασθένειες, εξάρτηση από ουσίες κτλ).

Ταυτόχρονα μειώνει στο ελάχιστο την γραφειοκρατία: ούτε δικαιολογητικά, ούτε αιτήσεις, ούτε έλεγχοι, ούτε φωνακλάδες συνδικαλιστές, ούτε πλαστά πιστοποιητικά τυφλότητας: είναι ένα πάτωμα πριν από το πρώτο σκαλί τη φτώχειας, κάτω από το οποίο η κοινωνία δεν επιτρέπει σε κανέναν να πέσει.

Είναι λύση που δεν επιφέρει ιδεολογικές διαφωνίες. Αριστεροί, φιλελεύθεροι, δεξιοί, σοσιαλιστές, όλοι μπορούν να συμφωνήσουν πως κανένα μέλος της κοινωνίας δεν πρέπει να στερηθεί τα στοιχειώδη: στέγη, τροφή και υγεία. Από κει και πέρα, ο καθένας χτίζει τα υπόλοιπα.

Τέλος (προφανώς δεν εξαντλώ το θέμα στα πλαίσια αυτού του άρθρου για λόγους συντομίας) είναι και ένας τρόπος επανεκκίνησης της οικονομίας. Αντί να μοιράζει μερίδες φαγητού ο Δήμος της Αθήνας θα μπορεί να επικεντρώσει σε εργασίες υποδομής για την πόλη (που σήμερα παραμελούνται λόγω έλλειψης χρημάτων) και τα μικρομάγαζα, ταβερνάκια, λαϊκές αγορές θα δουλεύουν περισσότερο.

Με δυο λόγια είναι μια νέα αντίληψη του κοινωνικού κράτους που βλέπει τη ζωή όλων ως πρωταρχικό δικαίωμα χωρίς να τοποθετεί αστερίσκους σε ζητήματα εργασιακής ηθικής ή να επιτρέπει την εξαθλίωση των πολιτών προκειμένου να μπει στον ανταγωνισμό το φιλανθρωπικό συναίσθημα. Είναι ένα κοινωνικό κράτος πράγματι «εκτός αγοράς». Το νέο κοινωνικό κράτος, που σέβεται τόσο το άτομο όσο και το σύνολο δεν πρέπει να θέτει όρους. Δυστυχώς, όταν έχει ήδη πιάσει η φωτιά στο δάσος είναι πλέον αδύνατον, όσες προσπάθειες ακόμη και ηρωικές να κάνεις, να σώσεις όλα τα δέντρα, ενώ με την πρόληψη μπορείς. Αυτό συμβαίνει σήμερα στην κοινωνία κι αν επιμείνουμε μόνο στον φιλανθρωπικό ρόλο του κράτους η φωτιά θα επεκταθεί.

Στηρίξτε την πρωτοβουλία για το βασικό εισόδημα υπογράφοντας εδώ

TAGS :
εισόδημα τεχνολογία φιλανθρωπία

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook