Ο Ιάσων Αθανασιάδης στα δρομάκια του Πέρα. «Εδώ θα ένιωθε οικεία, ίσως και να εμπνεόταν, ο Αλεξανδρινός ποιητής Κ.Π. Καβάφης», γράφει μελαγχολικά.

Όταν μια μικρή ομάδα από οικολόγους και φιλελεύθερους δημοκράτες των εναλλακτικών κινημάτων της Τουρκίας προχώρησαν στην κατάληψη ενός μέχρι πρότινος ξεχασμένου πάρκου κοντά στην πλατεία Ταξίμ, προορισμένου να γίνει εμπορικό κέντρο, ο νους μου πήγε στην μειονοτική γειτονιά του Πέρα. Αφήνοντας για λίγο στην άκρη ένα προσωπικό αίσθημα θλίψης για την προσθήκη ενός ακόμη επεισοδίου στο έργο κατεδάφισης της μνήμης του λεβαντίνικου Πέρα, έφερα στο μυαλό μου τους ανθρώπους που έζησαν, δούλεψαν, έσμιξαν, προσευχήθηκαν και διασκέδασαν στο κοσμοπολίτικο και πολύγλωσσο χωνευτήρι πολιτισμών που ήταν αυτή η συνοικία τα ύστερα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Σε αυτή την πόλη έζησαν οι προ-παππούδες μου: στην κορυφή του λόφου, όπου δεσπόζει ο Πύργος του Γαλατά και είναι επενδεδυμένη από κομψά, παριζιάνικης αισθητικής κτίρια του 19ου αιώνα, γραφικά, εμπορικά δρομάκια και χορταριασμένες εκκλησίες από την εποχή του Μεσαίωνα, κρυμμένες στις εσωτερικές αυλές των σπιτιών∙ εκεί, όπου ο χρόνος έχει εγκλωβιστεί σε ένα διαρκές παρόν και διαταράσσεται μόνο από τα ουρλιαχτά των γλάρων.

«Οι εικόνες από την Κωνσταντινούπολη, που διακινήθηκαν μέσω των κοινωνικών δικτύων, έφτασαν στα διεθνή ειδησεογραφικά δίκτυα, με αποτέλεσμα να διεγείρουν το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τα τεκταινόμενα».

Ο μαρασμός της συνοικίας συντελέστηκε όταν οι άνθρωποι που ζούσαν εκεί μετανάστευσαν ή απελάθηκαν κατά διαδοχικά κύματα την εποχή της διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη δεκαετία του 1920. Το νέο καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε, επικεντρώθηκε στη διαμόρφωση μιας τουρκικής και σουνίτικης μουσουλμανικής ταυτότητας και δεν δίστασε να γνωστοποιήσει το γεγονός αυτό στις εκατοντάδες χιλιάδες των Ελλήνων, Αρμενίων, Εβραίων και Λεβαντίνων κατοίκων μέσω ληστρικών φορολογιών, επιχειρήσεων πογκρόμ και απευθείας απελάσεων. Μετά τον διωγμό των μη Μουσουλμάνων, ακολούθησαν διώξεις και εναντίον των Μουσουλμάνων κατοίκων, με διακρίσεις σε βάρος των Κούρδων και του πληθυσμού των μωαμεθανών Αλεβί.

Σήμερα, και ενώ τα νέα από τις διαδηλώσεις σε αυτούς τους ίδιους, λησμονημένους δρόμους της Κωνσταντινούπολης, κατακλύζουν τα δημοσιογραφικά έντυπα σε όλο τον κόσμο, χιλιάδες από τους απογόνους αυτών των Αρμενίων, Ελλήνων και Εβραίων που εγκατέλειψαν το Πέρα (σήμερα λέγεται Beyoglu) και είναι σκορπισμένοι στις πέντε ηπείρους, ίσως ανατρέξουν στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες των προγόνων τους, οι οποίοι, φορώντας τα καλά τους, συνωστίζονταν μαζί με το πλήθος που κατέβαινε στη λεωφόρο της Grande Rue στο Πέρα. Αυτό το κάποτε κατεξοχήν εμπορικό βουλεβάρτο επιβιώνει σήμερα σε συρρικνωμένη μορφή, ως Ιστικλάλ∙ ένας συνηθισμένος πλακόστρωτος δρόμος στη σκιά του παλιού εαυτού του, απογυμνωμένος από τα δέντρα του και γεμάτος τουριστικά καφέ, φαστφουντάδικα και χαμηλής αισθητικής εμπορικά καταστήματα. Το τμήμα του δρόμου με τα μπαρ και τα κλαμπ που εκτείνονταν εκατέρωθεν της Ιστιλκλάλ δέχθηκε πλήγμα το 2011, όταν η κυβέρνηση αποφάσισε να απαγορεύσει τα τραπεζοκαθίσματα στα γραφικά δρομάκια.

Συγκρούσεις μεταξύ αστυνομίας και διαδηλωτών με φόντο τη διάσημη λεωφόρο Ανεξαρτησίας.

Όσο για μένα, έχω ένα άλμπουμ με φωτογραφικά ενθύμια και καταγεγραμμένες αναμνήσεις, σαν αυτά των απογόνων των προσφύγων του Πέρα. Αλλά έχοντας κάνει κατοικία μου, εδώ και αρκετά χρόνια, ένα ψηλοτάβανο διαμέρισμα σε μια ρωμέικη πολυκατοικία των αρχών του 20ου αιώνα, όχι μακριά από την Ιστικλάλ, η παρουσία των διαδηλωτών απέκτησε για μένα μια πιο επείγουσα σημασία.

Κάνοντας χρήση βίας, η αστυνομία προέβη στην εκκαθάριση της περιοχής από τους διαδηλωτές, σε δύο διαδοχικές επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα, και τις δύο φορές, το ξημέρωμα. Αλλά, αντί να αποθαρρυνθεί, η νέα αυτή γενιά εξεγερμένων συνέχιζε να συγκεντρώνεται ξανά, να ανακαταλαμβάνει και να διαδηλώνει. Ο αριθμός τους πολλαπλασιάστηκε σε χιλιάδες και ένας προς έναν αντιμετώπισαν τη διαρκώς εντεινόμενη ρίψη δακρυγόνων από την αστυνομία, που προσπαθούσε να καταστείλει το κίνημα. Οι εικόνες από την Κωνσταντινούπολη, που διακινήθηκαν μέσω της ανεπίσημης οδού που πρόσφεραν τα κοινωνικά δίκτυα, έφτασαν στα διεθνή ειδησεογραφικά δίκτυα, με αποτέλεσμα να διεγείρουν ξαφνικά το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τα τεκταινόμενα.

«Έχοντας κάνει κατοικία μου, εδώ και αρκετά χρόνια, ένα ψηλοτάβανο διαμέρισμα σε μια ρωμέικη πολυκατοικία των αρχών του 20ου αιώνα, όχι μακριά από την Ιστικλάλ, η παρουσία των διαδηλωτών απέκτησε για μένα μια πιο επείγουσα σημασία».

Εκείνη την περίοδο βρισκόμουν στη Λιβύη, καλύπτοντας την ταραγμένη μετα-επαναστατική πραγματικότητα, αλλά αγωνιούσα να επιστρέψω στην Κωνσταντινούπολη. Σε αντίθεση με τη Λιβύη, ο αριθμός των ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους ήταν σχετικά μικρός και το διακύβευμα των εξελίξεων (στην Τουρκία) δεν μπορούσε να συγκριθεί με τις «ωδίνες» που συνοδεύουν τη μετα-επαναστατική περίοδο για μια χώρα. Κι όμως, σύντομα έγινε φανερό ότι η διαδήλωση για ένα πάρκο σηματοδοτούσε την εμφάνιση μιας καινούργιας γενιάς με διαφορετική νοοτροπία∙ μια νοοτροπία που συνιστούσε, σε μεγάλο βαθμό, την υπέρβαση του παλιού, πολιτικού διπόλου Κεμαλιστές/Ισλαμιστές.

Μου πήρε δύο εβδομάδες να επιστρέψω. Τη νύχτα που προσγειώθηκα στην Πόλη, κατευθύνθηκα αμέσως προς την πλατεία. Στη μέση της Ταξίμ, σε ένα μνημείο για την ανεξαρτησία, ένας διαδηλωτής έπαιζε μια μελωδία σε ένα πιάνο που είχε χαραγμένη πάνω του την υπογραφή του Κεμάλ Ατατούρκ, του ιδρυτή του Νέου Τουρκικού Κράτους. Λίγα βήματα πιο μακριά ένας άντρας με αντιασφυξιογόνο μάσκα στεκόταν «φρουρός» πάνω σε ένα καμμένο και αναποδογυρισμένο αυτοκίνητο, σηματοδοτώντας την είσοδο σε ένα σχεδόν μεσαιωνικό σκηνικό, που βοούσε από μουσική και πρωτόγνωρες συζητήσεις, που διαμόρφωναν τις συνειδήσεις μιας μέχρι πρόσφατα απολίτικης γενιάς πολιτών.

Επανάσταση όχι μόνο στους δρόμους αλλά και στους τοίχους.

Οι ομάδες των νέων είχαν καταλάβει την πλατεία για μια εβδομάδα, αναμένοντας την επόμενη κίνηση του, επιρρεπούς στα δυναμικά ξεσπάσματα, Τούρκου πρωθυπουργού Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Είχε προειδοποιήσει τους διαδηλωτές να εκκενώσουν την πλατεία ως το τέλος της εβδομάδας. Ειδάλλως…

Η κίνηση αυτή ήρθε πρόωρα, καθώς τέλειωνε μια συναυλία κατά το σούρουπο του Σαββάτου. Ένταση άστραψε στα πρόσωπα των διαδηλωτών καθώς ενημερώθηκαν ότι σε απόσταση μόλις εκατό μέτρων οι δυνάμεις καταστολής της αστυνομίας φορούσαν κράνη και μάσκες, έτοιμες να επιχειρήσουν. Πράγματι, μέσα σε λίγη ώρα χειροβομβίδες κρότου-λάμψης εξερράγησαν περιφερειακά της πλατείας, για να ακολουθήσει η ρίψη δακρυγόνων μέσα από τα δέντρα, με το χαρακτηριστικό σφύριγμα και την «ουρά» λευκού καπνού να κατακλύζουν την ατμόσφαιρα. Οι δυνάμεις ασφαλείας είχαν προχωρήσει προς το πάρκο και τους δρόμους γύρω από αυτό. Τα οδοφράγματα διαλύθηκαν, καθώς τα ογκώδη οχήματα της αστυνομίας, που περιπολούσαν, τα συνέτριψαν με εκτοξευτήρες νερού. Η ατμόσφαιρα ήταν πνιγηρή από τα χημικά και στο οδόστρωμα σφάδαζαν τα κορμιά έκπληκτων συγκεντρωμένων, που μόλις πριν από λίγο απολάμβαναν ένα σαββατιάτικο σεργιάνι.

Εκείνο το βράδυ κατορθώσαμε να ανοίξουμε έναν δρόμο ανάμεσα στις γραμμές της αστυνομίας και, μέσα από ένα χαοτικό σκηνικό εκρήξεων, να φτάσουμε ως το στενόμακρο δώμα στον τρίτο όροφο ενός κτιρίου του 19ου αιώνα, πάνω από ένα εμπορικό passage. Εκεί, τα μέλη ενός ρεμπέτικου σχήματος κάθονταν γύρω από ένα τραπέζι με ορεκτικά, βαρύθυμοι όλοι που και η δική τους βραδιά είχε οριστικά ακυρωθεί.

Διαδηλωτές έχουν καλυφθεί πίσω από ένα αυτοσχέδιο οδόφραγμα κατά τη διάρκεια συγκρούσεων με την αστυνομία.

Οι ήχοι που γέμιζαν τους τοίχους ήταν πλέον διαφορετικοί: κλαγγές από τηγάνια και γλάστρες που εκτοξεύονταν από τα παράθυρα της γειτονιάς εν είδει αντεπίθεσης στο τρομακτικό βουητό από τα κάνιστρα των δακρυγόνων που έσκαγαν και στο βάθος τα ουρλιαχτά αποδοκιμασίας από τους διαδηλωτές της Ιστικλάλ. Από την είσοδο της στοάς ακουγόταν ο μεταλλικός κρότος από τις βαριές πόρτες που έκλειναν κάθε φορά που φυγαδεύονταν από την αστυνομία οι καταδιωκόμενοι πολίτες. Κάποιοι από αυτούς ανέβαιναν στον χώρο που βρισκόμασταν εμείς και τους προσφέρονταν ένα ποτήρι ρακή. Τα ίχνη από τα χημικά ήταν ακόμη στην ατμόσφαιρα του δωματίου όταν οι μουσικοί πήραν τα όργανά τους και άρχισαν να παίζουν αντάρτικα τραγούδια, που είχαν να ακουστούν από την εποχή του ελληνικού εμφυλίου. Είχαν διαποτιστεί πια με ένα είδος περιφρόνησης, διαφορετικής από αυτή του ρεμπέτη.

Αργότερα, φύγαμε ανοίγοντας πάλι δρόμο ανάμεσα σε κουκουλοφόρους που κρύβονταν στις γωνίες των κτιρίων, τις ατάραχες τραβεστί της συνοικίας και τα κουρασμένα πρόσωπα των αστυνομικών, που στην ανάπαυλα των επιχειρήσεων είχαν σταθεί για λίγο στα λιθόστρωτα δρομάκια του Beyoglu.

«Όλα αυτά, τα κάνουμε για σας», μας φώναξε ένας από αυτούς, καθώς αποχωρούσαμε.

Εκτεταμένη χρήση δακρυγόνων από τις δυνάμεις της αστυνομίας.

Η βίαιη και αιφνιδιαστική διάλυση της συγκέντρωσης στην πλατεία Ταξίμ ήταν η αφορμή για να συνεχιστούν καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας οι συγκρούσεις ανάμεσα σε αστυνομία και διαδηλωτές που προσπαθούσαν να ανακαταλάβουν την πλατεία. Το επόμενο πρωί διέσχισα περπατώντας μια υποτονική κυριακάτικη αγορά, περνώντας την εκκλησία της γειτονιάς δίχως να μπω, όπως συνηθίζω, για τη λειτουργία. Καθώς ανέβαινα τον λόφο για τα κάποτε ξακουστά Ταταύλα, αντιλήφθηκα τα σημάδια μιας πρόσφατης –και όπως φαίνεται, συνεχιζόμενης– σύγκρουσης.

Εκείνη η ημέρα, που ήταν και η τελευταία –μέχρι στιγμής– των μεγάλων συγκρούσεων, παραμένει θολή στο μυαλό μου, αν και θυμάμαι έντονα μερικές συγκλονιστικές εικόνες: τα παιδιά της γειτονιάς, μερικά από τα οποία ήταν μικρότερα από 15 ετών, να κρατούν με πείσμα το οδόφραγμα δίπλα σ’ ένα αρμένικο κοιμητήριο, ενώ τα «στεφάνια» καπνού από τα δακρυγόνα κύκλωναν τα μνήματα∙ ένα θωρακισμένο όχημα της αστυνομίας να κατεβαίνει την Ιστικλάλ συμπαρασύροντας το πλήθος στο πέρασμά του∙ διαδηλωτές να κατηφορίζουν τρέχοντας σ’ ένα απότομο καλντερίμι, καθώς τα εκτοξευόμενα χημικά «σφύριζαν» πάνω από τα κεφάλια τους∙ ένα πλήθος χιλιάδων ανθρώπων στην μποέμ συνοικία του Τζιχανγκίρ να διαλύεται βίαια με την προώθηση μονάδων της αστυνομίας, που χτυπούσε και συλλάμβανε εκείνους που δυσκολεύονταν να τρέξουν για να ξεφύγουν∙ καράβια γεμάτα διαδηλωτές να καταφθάνουν στην προκυμαία του Karakoy και όλοι να αποβιβάζονται φωνάζοντας συνθήματα και τραγουδώντας∙ την αίσθηση του «τέλους εποχής», καθώς μοιραζόμασταν μερικά τσιγάρα και μια μπύρα με έναν φίλο στους πρόποδες του κάστρου του Γαλατά, ενώ διαδιδόταν η είδηση ότι οι πιστοί οπαδοί της κυβέρνησης είχαν αναπτυχθεί στους γύρω δρόμους. Ένας Τούρκος φίλος με πήρε στο τηλέφωνο για να μου πει ότι «υπάρχει ο φόβος της επανάληψης ενός φαινομένου σαν τα Σεπτεμβριανά». Αργά τη νύχτα, μια πράγματι ανοίκεια ησυχία είχε σκεπάσει την Πόλη.

Διαδηλωτής εκτοξεύει μία πέτρα προς τις γραμμές της αστυνομίας στην περιοχή Kurtulus.

Αλλά οι στιγμές που δεν μπορώ να ξεχάσω ποτέ, για την ενέργεια που μετέδιδαν, ήταν όσα συνέβησαν στο μαγευτικό τρίγωνο όπου η θάλασσα χωρίζει τη γη και οι εμπορικοί δρόμοι του Karakoy συναντούν αυτούς του Eminonu, κάτω από την σκιά των μεγάλων οθωμανικών τζαμιών και σε ολόκληρο το μήκος του καναλιού Halic που εκβάλλει στον Βόσπορο. Ήταν εκεί που χιλιάδες, κατά κύριο λόγο έφηβοι, διαδηλωτές σχημάτισαν ανθρώπινες αλυσίδες για να εφοδιάσουν με τούβλα τα οδοφράγματα. Αφού μπλόκαραν την είσοδο στη γέφυρα του Halic, κατέβασαν τις κάμερες καταγραφής της κυκλοφορίας, που χρησιμοποιούνταν από την κυβέρνηση για την αναγνώριση προσώπων, άναψαν φωτιές και έμειναν εκεί να περιμένουν την άφιξη της αστυνομίας. Μερικά λεπτά αργότερα, η κυβέρνηση εισάκουσε τα συνθήματά τους, ρίχνοντας χημικά στο πλήθος, που τράπηκε σε φυγή. Καθώς έτρεχα μαζί με χιλιάδες άλλους, αναρωτιόμουν αν αυτά τα εμβληματικά κτίρια –που την τελευταία περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στέγαζαν τράπεζες και ναυτιλιακά γραφεία– είχαν γίνει ξανά μάρτυρες τόσο συγκλονιστικών σκηνών στη μακρά ιστορία τους.

Μπορεί τα όσα εκτυλίχτηκαν κατά τη διάρκεια αυτού του χαοτικού σαββατοκύριακου να μην σχετίζονται άμεσα με το Πέρα, που ήταν το φόντο των συγκρούσεων. Αποτελεί, ωστόσο, τραγική ειρωνεία το γεγονός ότι αυτή η γειτονιά, που ήταν κάποτε το υπόδειγμα αρμονικής συνύπαρξης μειονοτήτων, να είναι η ίδια που ο Ισλαμιστής Τούρκος ηγέτης –μέσα από έναν καταιγισμό επιχειρήσεων αστικού επανασχεδιασμού, εφαρμογής περιορισμών στην κοινωνική συμπεριφορά, την πώληση αλκοόλ και τη νυχτερινή ζωή– επιθυμεί να «εξαγνίσει» και να καταστήσει ελκυστική στους θρησκόληπτους τουρίστες από τον Περσικό Κόλπο.

Μια γυναίκα περπατά μέσα στα συντρίμμια του Gezi Park, λίγη ώρα αφότου η αστυνομία έχει «αποσπάσει» το πάρκο από τους διαδηλωτές υπό τους ήχουν των χειροβομβίδων κρότου/λάμψης.

Θα ένιωθε οικεία, ίσως και να εμπνεόταν, ο Αλεξανδρινός ποιητής Κ.Π. Καβάφης από το Beyoglu/Πέρα: μια περιοχή με ρυπαρές στοές, κακόφημα καπηλειά, σκοτεινά μπορντέλα και ξεχασμένα ξωκλήσια, όπου εγκιβωτίστηκε το πέρασμα από τον κόσμο των αυτοκρατοριών στον κόσμο των εθνών-κρατών.

Έναν αιώνα αργότερα, αυτά τα έθνη-κράτη κινδυνεύουν να σαρωθούν από τα υπερεθνικά ιδεολογήματα: εμπορικά, πολιτικά και θεολογικά. Ο πρεσβευτής αυτών των ιδεών στην Μέση Ανατολή είναι ένας συμβατός στο Ισλάμ νεοφιλελευθερισμός και οι φυγόκεντρες δυνάμεις που απορρέουν απ’ αυτόν επιβάλλουν την αναθεώρηση της εικόνας του Beyoglu: αστραφτερά εμπορικά κέντρα, μεγαλειώδη τζαμιά, οθωμανικοί στρατώνες με ακραιφνή μιλιταριστικό χαρακτήρα και ένας αντι-πνευματικός πουριτανισμός ο οποίος εξαφανίζει εντελώς τις αποχρώσεις και το ποιητικό πρόσωπο του φθαρμένου από την Ιστορία Πέρα.

Διαδηλωτής χειρονομεί κατά της αστυνομικής βίας στη γειτονιά Cihangir της Κωνσταντινούπολης.

Φωτογραφίες: Ιάσων Αθανασιάδης

//O Ιάσων Αθανασιάδης είναι φωτογράφος, παραγωγός ντοκιμαντέρ και δημοσιογράφος, με ειδίκευση στη Μέση Ανατολή. Από το 2011 ζει μεταξύ Κωσταντινούπολης και Τρίπολης της Λιβύης.