Ο Τζουνίτσιρο Τανιζάκι και η κρυμμένη ομορφιά της σκιάς

«Το “Εγκώμιο της σκιάς” είναι μια πολύ εύγλωττη έκθεση της αντίληψης του Τανιζάκι για την ομορφιά. Μας δηλώνει εξαρχής πως η φύση αυτής της ομορφιάς είναι αυτή των σκιών και του ομιχλώδους, πως ο όρος γέννησης και ύπαρξής της είναι το σκοτάδι και η ασάφεια…». (Φωτό: ara.cat)

Το Εγκώμιο της σκιάς γράφτηκε το 1933, όταν δηλαδή ο Τανιζάκι είχε πλέον ολοκληρώσει τη στροφή του προς την αισθητική και τις παραδοσιακές αξίες του ιαπωνικού πολιτισμού, και είναι ακριβώς ένα δοκίμιο πάνω σ’ αυτήν την αισθητική και στην άβυσσο που τη χωρίζει απ’ αυτήν της δύσης. Πρωτοδημοσιεύτηκε στα τεύχη του Δεκεμβρίου 1933 και Ιανουαρίου 1934 του περιοδικού Keizai orai.

Δοκίμιο με την ιαπωνική έννοια του όρου, zuihitsu, δηλαδή ανάμεικτα γραψίματα, πένα ετερόκλητη και χωρίς a priori περιορισμούς είδους, που αποτελεί όμως ένα ξεχωριστό είδος, ένα ακόμη μεικτό είδος πρόζας απ’ αυτά που οι Ιάπωνες συγγραφείς από πολύ παλιότερες εποχές τόσο αγαπούν, δοκίμιο χωρίς όμως τη θεωρητική αυστηρότητα που ο όρος υποδηλώνει στη Δύση. Ιδέες και συγκρίσεις ελεύθερες και ετερόκλητες, ποίηση και καθημερινότητα, παραδοξολογία και μαζί οι μεγαλύτερες εκλογικεύσεις του αισθητικού φαινομένου.

Το Εγκώμιο της σκιάς είναι μια πολύ εύγλωττη έκθεση της αντίληψης του Τανιζάκι για την ομορφιά, αυτήν της γιαπωνέζικης και κατά προέκταση ανατολίτικης αισθητικής στις τέχνες και κυρίως στην καθημερινή ζωή. Μας δηλώνει εξαρχής πως η φύση αυτής της ομορφιάς είναι αυτή των σκιών και του ομιχλώδους, πως ο όρος γέννησης και ύπαρξής της είναι το σκοτάδι και η ασάφεια, μια ομορφιά που είναι τέτοια γιατί είναι κρυμμένη, και αδρή, μισοϊδωμένη σαν μέσα σε όνειρο, αντίθετα με το αντικείμενο της δυτικής ομορφιάς που πρέπει πριν παραδοθεί στη θέα να στιλβωθεί και να φωτιστεί ολοκληρωτικά, γιατί μόνον έτσι θα αναδειχθεί σε όλη του τη δόξα. Το ίδιο ισχύει και ως προς τις επιλογές των αντικειμένων καθημερινής χρήσης. Από τα γυαλιστερά σκεύη της κουζίνας μέχρι τα αστραφτερά πλακάκια του μπάνιου. Όπου όμως εισχωρεί το φως, σβήνει η μαγεία. Τα πράγματα χάνουν την εσωτερικότητά τους, η υπαινικτική τους γοητεία διαλύεται και μαζί η δύναμή τους να μας βυθίζουν σε περισυλλογή και ποιητική ελευθερία. Η εκλογή του δυτικού δρόμου από τη σύγχρονη Ιαπωνία εξοντώνει με αδιανόητα γρήγορους ρυθμούς και τα τελευταία απομεινάρια αυτής της μαγείας.

«Η γαλήνια λεπτότητα, το συγκρατημένο γούστο, μια μοναχικότητα και μια θλίψη καλαίσθητες. Αξίες που πάνε χέρι χέρι με τη σκιά και εχθρεύονται καθετί που γυαλίζει και επιδεικνύεται». (Φωτό: YouTube)

Θα πήγαινε πολύ μακριά να ιχνηλατήσουμε αυτήν την αισθητική αντίληψη της ομορφιάς στις ιαπωνικές τέχνες και τις πρακτικές της καθημερινότητας. Είναι βέβαιο όμως πως έχει δοξαστεί και συνοψιστεί σε λέξεις ορόσημα που είναι, ή τουλάχιστον ήταν, κτήμα της κουλτούρας κάθε Ιάπωνα. Λέξεις-αξίες όπως το σάμπι, που σημαίνει νηφαλιότητα, μετριοπάθεια, πάλιωμα αισθητικό, πατίνα του χρόνου, ομορφιά της σκουριάς. Όπως το ουάμπι, που είναι η γαλήνια λεπτότητα, το συγκρατημένο γούστο, μια μοναχικότητα και μια θλίψη καλαίσθητες. Αξίες που πάνε χέρι χέρι με τη σκιά και εχθρεύονται καθετί που γυαλίζει και επιδεικνύεται. Η ομορφιά είναι ψυχρή, σκοτεινή και διακριτική.

Διαβάστε ακόμα: Άσκηση Ζαζέν – Πώς κοιτάζοντας τον τοίχο βλέπεις την πραγματικότητα

Το Εγκώμιο της σκιάς δεν είναι σε καμία περίπτωση ένα δοκίμιο πολεμικό. Αναπολεί, νοσταλγεί, διαπιστώνει με θλίψη απώλειες, τελικά όμως αποδέχεται με λογική και στωικότητα την αναπότρεπτη εξέλιξη του πολιτισμού στην Ιαπωνία, αναγνωρίζοντας, χωρίς αμφιβολία σαν παρηγοριά λιγάκι πικρή, και τα καλά αυτού του πολιτισμού των φώτων και των ανέσεων. Είναι πασίγνωστο το επεισόδιο που αφηγείται η τελευταία κυρία Τανιζάκι για το τι συνέβη όταν ο μακαρίτης σύζυγός της αποφάσισε κάποτε να χτίσει ένα καινούργιο σπίτι. Ο αρχιτέκτονας στον οποίο το ανέθεσε, δήλωσε αμέσως πως είχε διαβάσει το Εγκώμιο της σκιάς και ήξερε ακριβώς τι σπίτι ήθελε ο κύριος Τανιζάκι. «Μα σ’ ένα τέτοιο σπίτι δεν θα μπορούσα ποτέ να ζήσω», απάντησε ο συγγραφέας.

«Μία από τις πιο αγαπημένες ηθοποιούς του Τανιζάκι ήταν η Σιμόν Σινιορέ, ιδιαίτερα αφού την είδε να παίζει το ρόλο μιας δολοφόνου στις “Διαβολογυναίκες”. Τη θαύμαζε για “το πλατύ, καπνισμένο πρόσωπο, και το χωρίς λάμψη κουρασμένο δέρμα, για την εντύπωση της χωρίς οίκτο, αδίστακτης, πανούργας γυναίκας”». (Φωτό: Solo Cine Clasico)

Εγκώμιο και θαυμασμός του μισοσκόταδου, της καπνισμένης και θολής πατίνας που αποκτούν τα αντικείμενα με το πέρασμα του χρόνου. Τα λακαρισμένα σκεύη, ελκυστικά μόνο μέσα σ’ ένα ελάχιστα φωτισμένο δωμάτιο, το γιαπωνέζικο σπίτι με τις επικλινείς στέγες που τα γείσα τους αποκόβουν το φως από το εσωτερικό, τα κοστούμια των ηθοποιών του θεάτρου Νο που αναδεικνύονται σε μια όσο το δυνατόν πιο σκοτεινή σκηνή. Ακόμα και οι γυναίκες, κυρίες αυτές, είναι πλάσματα της σκιάς και από κει αντλούν μια μαγεία και μια φρίκη που θα μας πήγαινε πολύ μακριά να αναλύσουμε. Είναι φαντάσματα και ξωτικά του σκοταδιού, γεννημένες μέσα του ή μήπως είναι αντίθετα αυτές που το γεννάνε σαν ιστό της αράχνης μέσα απ’ τα επιμελώς μαυρισμένα τους δόντια; Μία από τις πιο αγαπημένες ηθοποιούς του Τανιζάκι ήταν η Σιμόν Σινιορέ, ιδιαίτερα αφού την είδε να παίζει το ρόλο μιας δολοφόνου στις Διαβολογυναίκες. Τη θαύμαζε για «το πλατύ, καπνισμένο πρόσωπο, και το χωρίς λάμψη κουρασμένο δέρμα, για την εντύπωση της χωρίς οίκτο, αδίστακτης, πανούργας γυναίκας».

Αντίθετα με οποιαδήποτε εύκολη και ήδη πολύ διαδεδομένη ανάμεσα στους Ιάπωνες εξήγηση γιατί αυτή η ακατανίκητη έλξη για τον κόσμο της σκιάς, ο Τανιζάκι δεν διαλέγει να υποστηρίξει πως είναι η φανέρωση της μυστηριακής φύσης και της ποιητικής ουσίας του Ανατολίτη. Εδώ οι αισθητικές επιλογές δικαιολογούνται και βασίζονται σε χειροπιαστές πραγματικότητες. Όπως ότι οι Ανατολίτες, λόγω κάποιας πρόσμειξης σκοτεινότητας στο δέρμα τους, καλλιέργησαν αυτόματα μια αίσθηση ομορφιάς ανάλογη προς το ίδιο τους το χρώμα. Η αρχιτεκτονική ήταν τέτοια εξαιτίας των κλιματολογικών συνθηκών και της φύσης των πρώτων υλών που ήταν τότε διαθέσιμες. «Αυτό που ονομάζουμε ομορφιά είναι συνήθως προϊόν της πορείας των πραγματικών αναγκών της ζωής…» Απ’ τις πιο λεπτές μέχρι τις «χαμηλότερες». Ο Τανιζάκι θα πλέξει το εγκώμιο της ιαπωνικής τουαλέτας, της σούπας και του ρυζιού, προσδίδοντας στις «ενστικτώδεις και βρόμικες ανθρώπινες ανάγκες» μια διάσταση ποιητική και υψηλά αισθητική.

«Το Εγκώμιο της σκιάς» γράφτηκε το 1933.

Το δοκίμιο καταλήγει απαισιόδοξα στο ανέλπιδο συμπέρασμα πως είναι ζήτημα χρόνου να χαθούν και τα τελευταία απομεινάρια αυτής της ομορφιάς, κι αν ο Τανιζάκι ζούσε ακόμα σήμερα δεν πιστεύω πως θα εκπλησσόταν ή θα θλιβόταν περισσότερο απ’ όσο είχε ήδη κάνει στη δεκαετία του ’30 όταν το έγραφε.

Το Εγκώμιο της σκιάς τελειώνει με τη δήλωση του συγγραφέα πως θα ’πρεπε κανείς να προσπαθήσει να ανακαλέσει, μέσα απ’ τη λογοτεχνία, τον κόσμο των σκιών που χάνονταν με τον εκμοντερνισμό της Ιαπωνίας. Να μείνει μέσα στη γραφή ό,τι ήταν πια αδύνατο να είναι πραγματικότητα. Ο ίδιος, από μεριάς του έκανε ό,τι μπόρεσε. Τα έργα που ακολούθησαν προσπαθούν να αναπλάσουν ένα τέτοιο σύμπαν, έναν σύθαμπο κόσμο κατοικημένο από ανθρώπους που τρέφονται με σκοτάδι. Αρχίζει η εποχή των ιστορικών μεσαιωνικών μυθιστορημάτων όπου όλα διαδραματίζονται μες στη σκοτεινιά πύργων και εσωτερικών αυλών. Κάτι σαν το πιο μύχιο κομμάτι της αβύσσου της ανθρώπινης ψυχής και του πόθου, κάτι σαν τις μισοσβησμένες, στις ομίχλες μιας συνείδησης που λαχταράει, αναμνήσεις της πρώτης παιδικής ηλικίας.

//Το κείμενο που φιλοξενεί η στήλη είναι απόσπασμα από το «Σημείωμα του Μεταφραστή» (το κεφάλαιο «Το έργο») Παναγιώτη Ευαγγελίδη. Ο Ευαγγελίδης, λάτρης ο ίδιος της ιαπωνικής κουλτούρας –έζησε μάλιστα στην Ιαπωνία από το 1985 έως το 1989 και, όπως έχει δηλώσει σε συνέντευξή του, «Πρώτη φορά κατάλαβα τι είναι να είσαι ερωτευμένος όχι με άνθρωπο αλλά με μια χώρα!»– μετέφρασε από το πρωτότυπο το βιβλίο του Τανιζάκι «Το Εγκώμιο της σκιάς», εκδ. Άγρα.

Διαβάστε ακόμα: Σωτήρης Λυμπερόπουλος – «Όσα μου έμαθε το Χαγκακούρε»

TAGS :
βιβλίο Τζουνίτσιρο Τανιζάκι

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook