«Συνομιλώντας με τον Μάρκο Αυρήλιο καθρεφτίζομαι ο ίδιος στις γραμμές του, κι έτσι μπορώ να με παρατηρώ λίγο πιο καθαρά και να με ελέγχω, έστω για λίγο», γράφει ο Νικήτας Σινιόσογλου. (Φωτογραφία: Ελένη Ονάσογλου).

Έχω τα «Εις εαυτόν» του Μάρκου Αυρήλιου στο προσκεφάλι και στην καρδιά μου. Αιώνες τώρα το βιβλίο παραμένει ένα από τα πλέον δημοφιλή έργα της κλασικής γραμματείας, κι από τα πιο αγαπημένα. Πολλοί βρίσκουν σ᾽ αυτό μια πυξίδα και οδηγίες χρήσης της ζωής. Από τη μεριά μου βρήκα στις σελίδες του κάτι άλλο: έναν σύντροφο μάλλον, παρά οδηγό. Διότι συνήθως αποτυγχάνω να εφαρμόσω τις σοφές συμβουλές του Μάρκου Αυρήλιου για βίο άλυπο· και γνωρίζω ότι συχνά πυκνά κάθε άλλο παρά στωικός γίνομαι τη στιγμή που πρέπει. Μόνον ανατρέχω σ’ αυτόν κατόπιν εορτής κι ερμηνεύω τα συμβάντα από σκοπιά στωική, ακόμη κι αν δεν ζω στωικά εδώ και τώρα. Πορευόμαστε λοιπόν παρέα και ασύμπτωτοι.

Ο Μάρκος Αυρήλιος (161-192 μ.Χ.) είναι ιδιάζουσα περίπτωση – ένας ισχυρός Ρωμαίος αυτοκράτορας, κι όμως παρατηρητής της ζωής πολύ μελαγχολικός. Τα «Εις εαυτόν» είναι το μοναδικό βιβλίο του γραμμένο απευθείας στα ελληνικά. Σχεδιάστηκε ως φιλοσοφικό αντίδοτο στις αντιξοότητες της ζωής και δεν προοριζόταν για «δημοσίευση», αλλά για προσωπική χρήση. Ο Μάρκος Αυρήλιος απευθύνεται στον εαυτό του σαν να ήταν ένας φίλος ή μαθητής του, γίνεται δάσκαλος και ίσως – ακόμη παραπέρα – ένας γονιός του εαυτού του. Ανέκαθεν μου έκανε εντύπωση πως τούτη η ιδιωτική συνομιλία με τον εαυτό υπήρξε ο καρπός ενός ανθρώπου που πολεμούσε με το σπαθί στο χέρι, καθώς το βιβλίο πιθανότατα γράφτηκε κατά τη διάρκεια μιας πολεμικής εκστρατείας, ίσως σε κάποιο αντίσκηνο μες στη νύχτα. Κι όμως τα «Εις εαυτόν» δεν αφορούν ειδικά τις αγωνίες ενός πολεμιστή ή αυτοκράτορα, όσο την εσωτερική μάχη της ψυχής. Φαίνεται πως αυτή η μάχη είναι σκληρότερη απ᾽ όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις κατά βαρβάρων κάθε λογής, και βέβαια παλαιότερη και διαρκέστερη.

«Ο Μάρκος Αυρήλιος απευθύνεται στον εαυτό του σαν να ήταν ένας φίλος ή μαθητής του, γίνεται δάσκαλος και ίσως – ακόμη παραπέρα – ένας γονιός του εαυτού του» (Wikipedia).

Συνομιλώντας με τον εαυτό του σε δεύτερο πρόσωπο, ο Μάρκος Αυρήλιος καταρχήν κωδικοποιεί τις αρχές της στωικής φιλοσοφίας: η ζωή σου είναι ένας πόλεμος και ταξίδι σε ξένο τόπο (ο δε βίος πόλεμος και ξένου επιδημία). Εφόσον γεννήθηκες είσαι φύσει εκτοπισμένος, και συγχρόνως ο κόσμος όλος δεν είναι παρά μια στιγμή, δηλαδή μια κουκκίδα που μεταβάλλεται ανεπίστρεπτα και τρεμοσβήνει αναπόφευκτα. Τι απομένει; Να διαφεντεύεις τον εαυτό σου (το εαυτώ χρήσθαι), για παράδειγμα να γίνεσαι ανενδεής, ώστε να μην εξαρτάσαι από το τι κάνουν ή δεν κάνουν οι άλλοι γύρω σου και συνάμα να μην αφήνεις κανένα πάθος να σε καταβάλλει. Ο στόχος είναι εφικτός – έτσι λέει ο Μάρκος Αυρήλιος, αλλά εγώ δεν είμαι διόλου βέβαιος –, επειδή η φύση έχει εκχωρήσει σε όλους μας μια πολύ ιδιαίτερη μορφή εξουσίας που σπάνια εξασκούμε: είναι η εξουσία να σχηματίζουμε εύλογες ιδέες για τα πράγματα και να σκεφτόμαστε λογικά. Κατά κανόνα δεν μας τσακίζουν όσα μας συμβαίνουν, αλλά μάλλον οι γνώμες που σχηματίζουμε για ό,τι συνέβη: η νοοτροπία μας. Τα πράγματα είναι λίγο πολύ οι ιδέες που φτιάχνουμε γι᾽ αυτά. Αντί λοιπόν να κοιτάμε πώς θα αποδράσουμε σε βουνά και παραλίες, ας καταφύγουμε μέσα μας: ένδον σκάπτε!, προτρέπει τον εαυτό του ο μελαγχολικός αυτοκράτορας, αυτός ο εισηγητής της αναχώρησης εις εαυτόν. Βαθιά μέσα σου υπάρχει μια ένδον ακρόπολη, ένα εσωτερικό κάστρο, που δεν πρέπει να πέσει ό,τι κι αν σου συμβεί, συνεχίζει ο Μάρκος Αυρήλιος – και μακάρι να έχει δίκιο.

«Ο Μάρκος Αυρήλιος υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι έχουν τη δύναμη να αλλάζουν, επιμένει μάλιστα πως οφείλουν να το κάνουν. Ό,τι δεν αλλάζει, πεθαίνει!»

Σε μια παράγραφο που αγαπώ πολύ η εσωτερική ακρόπολη της ψυχής τρέπεται σε ένα ταπεινό χωραφάκιαγρίδιον εαυτού το λέει ο Μάρκος Αυρήλιος –, ένας μικρός κήπος μέσα μας, που ζητεί φροντίδα. Άλλοτε πάλι, γράφει για τον ένδον δαίμονα, που οφείλουμε να τηρούμε σώο και αβλαβή, ώστε να μην οξειδωθεί από τις συναναστροφές με τους ανθρώπους και τη φαυλότητα του κόσμου. Ακόμη και τους ηλίθιους ή τους κακούς ανθρώπους είναι πάντα δυνατόν να τους αποφεύγεις δίχως καχυποψίες και μίση – μάλλον με μια «ευμενή παρέκκλιση», δηλαδή με μια καλοπροαίρετη αποστασιοποίηση και λοξοδρόμηση. Κάποτε χαμογελάμε και προσπερνάμε. Ορίστε τι εννοεί όταν προτρέπει τον εαυτό του ως εξής: τίμα το κράτιστον μέσα σου! Κάπως έτσι τον φαντάζομαι να αποστρέφεται ακόμα και τους πιο δικούς του ανθρώπους, την ακόλαστη σύζυγό του Φαυστίνα και τον μεγαλομανή γιο του Κόμμοδο – ευμενώς και δίχως πάθος.

Συνομιλώντας με τον Μάρκο Αυρήλιο καθώς συνομιλεί με τον εαυτό του, συχνά με πιάνω να του κάνω τον δικηγόρο του διαβόλου. Όπως όταν υπενθυμίζει στον εαυτό του ότι κάποια πράγματα είναι μεν στο χέρι του να τα αλλάξει, ενώ κάποια άλλα απλώς δεν είναι – ας ασχοληθεί λοιπόν με τα πρώτα μόνον, καταλήγει, κι ας μην στενοχωριέται για τα υπόλοιπα, εφόσον του συμβούν. Τι νόημα έχει να αναλώνεσαι με πράγματα που εξαρχής δεν ήταν στον έλεγχό σου; Ωραία, μα πώς μπορεί κανείς να είναι βέβαιος για το ποια πράγματα είναι όντως στο χέρι του να αλλάξει και ποια όχι; Κι έπειτα, πώς μπορεί να γνωρίζει πότε έχει όντως κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι του κι όχι λιγότερα κατά τι; Οι Στωικοί δίνουν τις απαντήσεις τους, ωστόσο νιώθω πως στην καθημερινή ζωή ακόμη και ο Μάρκος Αυρήλιος έχει τα όριά του.

«Πολλοί βρίσκουν στο βιβλίο του Μάρκου Αυρήλιου τα ‘‘Εις εαυτόν’’ μια πυξίδα και οδηγίες χρήσης της ζωής. Από τη μεριά μου βρήκα κάτι άλλο – έναν σύντροφο μάλλον, παρά οδηγό», γράφει ο Νικήτας Σινιόσογλου. (Φωτογραφία: Ελένη Ονάσογλου). Δεξιά: «Tα ‘‘Εις εαυτόν’’ είναι το μοναδικό βιβλίο του Μάρκου Αυρήλιου γραμμένο απευθείας στα ελληνικά. Σχεδιάστηκε ως φιλοσοφικό αντίδοτο στις αντιξοότητες της ζωής και δεν προοριζόταν για ‘‘δημοσίευση’’, αλλά για προσωπική χρήση».

Συχνά ανοίγω τα «Εις εαυτόν» στην τύχη. Παρότι ορθολογιστής, νομίζω πως το έργο αυτό λειτουργεί όπως οι ρούνοι και τα μάντρα. Άλλωστε, ο ορθολογισμός επιτρέπει λίγες ρωγμές, ίσως τις προϋποθέτει κιόλας. Τώρα μόλις πέφτω σε τούτη την παράγραφο: «Να θυμάσαι ότι ακόμη και το να αλλάξεις άποψη και να ακολουθήσεις κάποιον που σε διορθώνει, είναι ελευθερία. Γιατί είναι δική σου ενέργεια [η αλλαγή σου], σύμφωνη με τη δική σου παρόρμηση και κρίση, και συντελείται καθ᾽ υπαγόρευση της δικής σου διάνοιας». Δηλαδή: ακόμη κι αν κάποιος σε διορθώσει, είναι η δική σου ελευθερία που επιτρέπει την διόρθωσή σου. Γενικώς, ο Μάρκος Αυρήλιος είναι αισιόδοξος και υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι έχουν τη δύναμη να αλλάζουν, επιμένει μάλιστα πως οφείλουν να το κάνουν. Ό,τι δεν αλλάζει, πεθαίνει! Αυτό θα πει: λειτουργώ κατά φύσιν, όπου φύση είναι η μεταβολή κι όχι η εξαχρείωση, είναι η λύση των δεσμών κι όχι το σακάτεμα ενός δέσμιου εαυτού.

«Δεν πειράζει αν κανείς αποτυγχάνει να γίνει άτρωτος ‘‘υπό παντός πόνου’’, όπως θα ήθελε ιδανικά ο Μάρκος Αυρήλιος. Κάποτε γίνεσαι καλύτερος άνθρωπος ακόμη κι αν δεν μπορείς να το δείξεις».

Για τον Μάρκο Αυρήλιο τα πάντα τροπαί, όλα είναι μετατροπές. Επομένως και η απώλεια είναι μεταβολή φυσική: «να παίρνεις ό,τι καλό σου δίνεται χωρίς αλαζονεία, μα να το αφήνεις να φύγει χωρίς δυσκολία». Αντίλογος: Κι αν μια απώλεια είναι μόνο απώλεια, νέτη σκέτη, μήπως το να την πω αλλιώς, εν προκειμένω «μεταβολή», καταντά παρηγοριά μόνον, μια παραμυθία από λέξεις; Ορίστε ένα ακόμη σημείο από τα «Εις εαυτόν» όπου αποδέχομαι στον νου μου μέσα τις προτροπές του Μάρκου Αυρήλιου χωρίς να γίνονται εμπειρία οπωσδήποτε, καθότι αμφιβάλλω πάντα. Δεν πειράζει, ωστόσο. Αρκεί που συνομιλώντας μαζί του καθρεφτίζομαι ο ίδιος στις γραμμές του, κι έτσι μπορώ να με παρατηρώ λίγο πιο καθαρά και να με ελέγχω, έστω για λίγο. Κι ούτε πειράζει αν κανείς αποτυγχάνει να γίνει άτρωτος «υπό παντός πόνου», όπως θα ήθελε ιδανικά εκείνος. Κάποτε γίνεσαι καλύτερος άνθρωπος ακόμη κι αν δεν μπορείς να το δείξεις.

 

ΥΓ.: Το αγαπημένο μου αντίτυπο των «Εις εαυτόν» (με τη μετάφραση του Γιάννη Αβραμίδη, Εκδόσεις Θύραθεν) κόντευε να γίνει φύλλο και φτερό από τις σημειώσεις και τα πολλά ταξίδια, οπότε αποφάσισα να το δέσω. Στη ράχη ο ηλικιωμένος χρυσωτής (που ποτέ δεν γνώρισα, καθώς παρέλαβα το βιβλίο απευθείας από τον βιβλιοδέτη) έβαλε λίγο στραβά τον τίτλο. Στενοχωρήθηκα, όταν το είδα – ήθελα το δέσιμο να είναι άψογο και οι λέξεις συναρμοσμένες στην εντέλεια. Πέρασε καιρός· τώρα μου αρέσει που λοξεύουν οι λέξεις. Κι όπως θα έλεγε ο Μάρκος Αυρήλιος: «Μην ελπίζεις στην πλατωνική ‘‘Πολιτεία’’. Να ’σαι ευχαριστημένος με την παραμικρή πρόοδο και μην τη θεωρείς μικρή υπόθεση».

 

// Μάρκος Αυρήλιος, τα «Εις εαυτόν». Εισαγωγή – μετάφραση: Γιάννης Αβραμίδης. Εκδόσεις Θύραθεν 2009.

// Το επόμενο βιβλίο του Νικήτα Σινιόσογλου «Λεωφόρος ΝΑΤΟ» θα κυκλοφορήσει μες στο φθινόπωρο από τις Εκδόσεις Κίχλη.

 

 

Διαβάστε ακόμα: «Τα πιο σκοτεινά ημερολόγια στην ιστορία της φιλοσοφίας».

 

 

 

 

 

 

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook

Button to top