Σεμέλης 3, Απρίλιος 1986. Από αριστερά: Αλέκος Φασιανός, Διονύσης Σαββόπουλος, Αφροδίτη Μάνου, Σπύρος Βλασσόπουλος και όρθιος ο Σωτήρης Κακίσης. (Φωτογραφία: Νανά Κακίση)

Σεμέλης 3, Απρίλιος 1986. Από αριστερά: Αλέκος Φασιανός, Διονύσης Σαββόπουλος, Αφροδίτη Μάνου, Σπύρος Βλασσόπουλος και όρθιος ο Σωτήρης Κακίσης. (Φωτογραφία: Νανά Κακίση)

Σε δύο προηγούμενά μου κείμενα εδώ, σ’ εκείνο για την Ύδρα του Κουμανούδη και σ’ εκείνο για τον Μάνο Χατζιδάκι, αναφέρθηκα στη Σαπφώ και στις μεταφράσεις μου του έργου της, κι είπα πως θα ’θελα κάποτε να γράψω μερικά για τις περιπέτειές μου τις σχετικές, και για τις εκδόσεις της, και για τις μελοποιήσεις της. Κι αυτό γιατί πολλά είδαν τα μάτια μου και για τα μυαλά πολλών έμαθα, και με τη Σαπφώ, και με τον Αλκαίο, ακόμα και με τον Ηρώνδα, που με τον Κουμανούδη κάποτε, αρκετά αργότερα, τους Μιμιάμβους του μαζί μεταφράσαμε.

 

Ιστορία Πρώτη: Πολύ παλιά…

Σαπφώ, Σωτήρης Κακίσης, Αλέκος Φασιανός (Ερατώ)

Σαπφώ, Σωτήρης Κακίσης, Αλέκος Φασιανός (Ερατώ)

Καθόμασταν νύχτα, περασμένα μεσάνυχτα, μια φορά κι έναν καιρό στον Μπόκολα στο Κολωνάκι, εγώ τότε δεκάξι-δεκαεπτά, μια παρέα φίλων, και μαζί μας, φίλος μεγαλύτερού μου φίλου, καθόταν κι ο Στέφανος ο Κουμανούδης, κι αυτή ήταν η πρώτη φορά που θα τον συναντούσα. Σε μια σιωπή των πάντων, ο Κουμανούδης είπε: «Δέδυκε μεν α Σελάννα… Άντε να πάμε και για κάναν ύπνο τώρα». Με χτύπησε σαν κεραυνός εν αιθρία εμένα αυτή η φράση. «Αυτό τι είναι;» «Το πιο δημοφιλές ποίημα της Σαπφώς είναι, παιδί μου», απάντησε εκείνος. «Δέδυκε μεν α Σελάννα και Πληΐαδες, μέσαι δε νύκτες, πάρα δ’ έρχετ’ ώρα, έγω δε μόνα κατεύδω».

Φως μετά το φως του φεγγαριού εκείνη η στιγμή η αξέχαστη, όπως έμελλε να είναι μια ζωή για μένα από τότε. Την επομένη στο σχολείο, δανειζόμουνα κιόλας από τη βιβλιοθήκη όσες ερμηνευτικές βρήκα των Απάντων της Σαπφώς και του Αλκαίου εκδόσεις, και πρωτόμπαινα πλησίστιος και περιχαρής στους ποιητικούς τους κόσμους.

«Κατέθεσα τη Σαπφώ μου στον Κέδρο και τον Αλκαίο μου στην Εστία ταυτόχρονα, στα εικοσιδύο μου χρόνια, ήδη παθιασμένος για πολλά».

 

Ιστορία Δεύτερη: Λίγα χρόνια μετά…

«Θέλω να ξαναδώ τον Κουμανούδη», τηλεφώνησα στον φίλο μου που τον γνώριζε. «Κάτι έχω να τον ρωτήσω…»

Βρέθηκα στην οδό Καλλισπέρη κάτω από την Ακρόπολη, στο ισόγειο, στου λιτού και απέριττου μεγάλου επιγραφικού αρχαιολόγου το σπίτι και τη ζωή, σχεδόν αυθημερόν: «Έχω μεταφράσει όλα τα ποιήματα της Σαπφώς και του Αλκαίου», του είπα. «Μπορούμε να τα δούμε και λίγο μαζί;»

Ξεκινήσαμε. «Εγώ», είπε ο Στέφανος, «διαφωνώ με το δεκαπεντασύλλαβο». «Για το μέτρο αυτό, το κυματιστό και πανελλήνιο, αφήστε με να πάρω εγώ την ευθύνη την ποιητική», του είπα. Δεν θυμάμαι τώρα να εντοπίσαμε τότε κανένα μεγάλο μου μεταφραστικό ατόπημα, αλλά, για καλό και για κακό, εγώ έδωσα τις μεταφράσεις, με τη σύμφωνη γνώμη του Στέφανου, να τις κοιτάξουν και οι φιλόλογοί μου που εκτιμούσα στο γυμνάσιο, ο Ρομποτής κι ο Πανηγύρης.

Κατέθεσα τη Σαπφώ μου στον Κέδρο και τον Αλκαίο μου στην Εστία ταυτόχρονα, στα εικοσιδύο μου χρόνια, για κάποιον πολύ εσωτερικό μου λόγο ήδη παθιασμένος για πολλά.

Διαβάστε ακόμα: Στην Ύδρα με τον Κουμανούδη

 

Ελευθερία Αρβανιτάκη, «Ήρθε και τρύπωσε ο Ερμής στο όνειρό μου μέσα» (Σαπφώ, Σωτήρης Κακίσης, Δημήτρης Παπαδημητρίου)

Ελευθερία Αρβανιτάκη, «Ήρθε και τρύπωσε ο Ερμής στο όνειρό μου μέσα» (Σαπφώ, Σωτήρης Κακίσης, Δημήτρης Παπαδημητρίου)

Ιστορία Τρίτη: Σαπφώ, Αλκαίος.

Η Εστία προηγήθηκε, μου είπαν τότε σχεδόν αμέσως το ναι. Μάλιστα, μια κι είχα πρωτογνωρίσει τότε και τον Χατζιδάκι, εκείνος μου πρότεινε να εικονογραφήσει τον Αλκαίο ο Σταθόπουλος, ο δημιουργός και τόσων δικών του εξωφύλλων δίσκων.

Περνώντας μια μέρα από τον Κέδρο, ο Γιάννης Κοντός, που μάλιστα αυτός ο ίδιος είχε ήδη στείλει ποιήματά μου, «Τα Σύρματα» στον Καλοκύρη στο Τραμ κι είχαν λίγο πριν μόλις κυκλοφορήσει, με ρώτησε: «Τι θες εσύ εδώ;» «Ήρθα να δω πώς σας φάνηκαν οι μεταφράσεις μου της Σαπφώς, που σας έχω αφήσει». «Δικές σου είναι, βρε παιδί μου, και δεν μπορούμε να κοιμηθούμε τα βράδια; Τι ποιήτρια, τι ποίηση!» Κι είπε κι η Νανά η Καλλιανέση, η συγκινητική και συγκινημένη του Κέδρου εκδότις: «Σαν ν’ ανακαλύπτουμε είμαστε έναν θησαυρό! Το βιβλίο θα βγει οπωσδήποτε».

Προηγήθηκε ο Αλκαίος, με το εξώφυλλο και τις εικόνες του Σταθόπουλου μέσα, στην Εστία.

 

Ιστορία Τέταρτη: «Πας καλά!»

Δεν είχε στεγνώσει το μελάνι του Αλκαίου από το τυπογραφείο, και πριν προλάβει να γράψει κανείς κάτι καλό, από στηλών Καθημερινής μου έκανε μια μεγάλη επίθεση κάποιος, κατηγορώντας με για ένα σωρό πράγματα, σχεδόν όλα άσχετα με μια μετάφραση ποιητική, προσβάλλοντας όμως έτσι ταυτόχρονα και Κουμανούδη, και Πανηγύρη, και Ρομποτή. Κι ενώ Αλκαίος ως τότε έτσι πλήρης στα νέα ελληνικά δεν είχε υπάρξει, κι εγώ μόλις περπάταγα στα εικοσιτέσσερά μου.

«Αποφάσισε ο Χατζιδάκις κάποια στιγμή να μελοποιήσει τις μεταφράσεις μου της Σαπφώς, με σκοπό να υπάρξει και μια ανάλογή της επιστροφή, της Φλέρυς Νταντωνάκη…»

Ήμουνα μελαγχολικός εκείνο το βράδυ με την Ελεάννα σ’ ένα άλλο τραπέζι από εκείνο του Χατζιδάκι στον Μαγεμένο Αυλό. Με είδε ο Μάνος. «Τι έχεις εσύ απόψε;» «Με βρίζουν», του είπα. «Γιατί σε βρίζουν;» «Για τον Αλκαίο». «Πού σε βρίζουν;» «Στην Καθημερινή». «Πόσο μεγάλο είναι το δημοσίευμα;» «Μισή σελίδα μεγάλη…» «Πας καλά!», καταχάρηκε εκείνος. «Συγχαρητήρια!»

Διαβάστε ακόμα: Μάνος Χατζιδάκις – 20 χρόνια σαν σήμερα

 

Ιστορία Πέμπτη: Η Σαπφώ μόνη της

Σαπφώ, Σωτήρης Κακίσης, Αλέκος Φασιανός (Μίμνερμος, Ερατώ, ΕΜΙ)

Σαπφώ, Σωτήρης Κακίσης, Αλέκος Φασιανός (Μίμνερμος, Ερατώ, ΕΜΙ)

Καθυστερούσε της Σαπφώς η έκδοση. Πέρασα πάλι από τον Κέδρο. «Τι γίνεται;» «Μας φόβισε λίγο αυτή η επίθεση του πανεπιστημιακού για τον Αλκαίο», μου ομολόγησε η Νανά.

Έκανα τότε κάτι, που δεν έχω ξανακάνει ποτέ στη ζωή μου: «Ποιον πιστεύετε όμως, τελικά; Αυτόν που έγραψε όσα έγραψε, ή τον Λειβαδίτη, τον Ρίτσο και τον Σινόπουλο;» Γιατί ο Τάσος Λειβαδίτης είχε κιόλας υποδεχτεί «Τα Σύρματά» μου εγγράφως εντυπωσιακά, κι ενώπιόν της, στον μικρό Κέδρο της στοάς, ο Ρίτσος κι ο Σινόπουλος μού είχαν ενθουσιαστικά απευθυνθεί αμφότεροι, καθόλου τυπικά ή μες στα πλαίσια άχρηστων συνήθως φιλοφρονήσεων. «Έχεις δίκιο», είπε εκείνη. «Η Σαπφώ θα βγει! Και μόνο και μόνο γιατί μου άρεσε τόσο πολύ εμένα, και θα σου δώσω και ποσοστά, άμα πάει καλά…»

Και η Σαπφώ μου έτσι βγήκε. Κι έκανε και στον Κέδρο επτά εκδόσεις, πριν, περνώντας από τη Νεφέλη, καταλήξει στην Ερατώ, όπου είναι και σήμερα, με του Αλέκου Φασιανού πια και την εικονογράφηση.

 

Ιστορία Έκτη: Ο Χατζιδάκις

Αποφάσισε ο Μάνος Χατζιδάκις κάποια στιγμή αργότερα να μελοποιήσει τις μεταφράσεις μου της Σαπφώς, με σκοπό να υπάρξει και μια ανάλογή της επιστροφή, της Φλέρυς Νταντωνάκη. Πολλά βράδια βρεθήκαμε εκείνο το διάστημα στη Ρηγίλλης, στο πιάνο του μπροστά, να μιλάμε. Ήθελε κι ανάμεσα στον δίσκο να υπάρχουν και νέα τραγούδια του στα αρχαία από τη Σαπφώ, σαν το «Κέλομαί σε, Γογγύλα» του, την προηγούμενη μελοποίησή του για τον «Μεγάλο» του «Ερωτικό», την ανεπανάληπτη και τον ανεπανάληπτο.

Όμως το σχέδιό του αυτό ποτέ δεν ολοκληρώθηκε, η Νταντωνάκη δεν ξέρω πού, πώς πια ήτανε, κι ο Χατζιδάκις είχε χίλια δυο επιπλέον πράγματα εκείνους τους καιρούς να ολοκληρώσει. Δεν χρειάζεται εδώ να σας πω πόσο μελαγχολικά αναθυμούμαι τη χαμένη πιθανότητα αυτή, αλλά τι να κάνουμε; Αυτά έχουν οι Τέχνες, κι η ζωή.

Είπε, αρκετά πιο μετά, ο Διονύσης Σαββόπουλος: «Η Σαπφώ σου όμως πρέπει να γίνει!» Την ανέθεσε στον Σπύρο Βλασσόπουλο, κι ο Σπύρος ρίχτηκε με τα μούτρα στη δουλειά. Την προτείναμε στη Σαβίνα Γιαννάτου και στη Δήμητρα Γαλάνη. Όχι, η Αλέκα Κανελλίδου θα την τραγουδούσε τελικά υποδειγματικά, στο lp το ιστορικό αυτό σχεδόν πια της EMI, με όλους εκεί, με του Σαββόπουλου την επιμέλεια, του Γιάννη Σμυρναίου την ηχογράφηση, του Κώστα Κλάβα τις ενορχηστρώσεις, με τους εξαίρετους μουσικούς, με του Φασιανού πρώτη φορά τότε και της δικής του της Σαπφώς αντίληψης τα έργα να βλέπουν το φως.

«Είπε, αρκετά πιο μετά, ο Διονύσης Σαββόπουλος: ‘’Η Σαπφώ σου όμως πρέπει να γίνει!’’ Την ανέθεσε στον Σπύρο Βλασσόπουλο…»

Ιστορία Έβδομη: Σαπφώ και Ηρώνδας

Σε μια πολύ καλή επιτέλους παράσταση του Ηρώνδα στο Αμόρε κατά Αντώνη Καφετζόπουλο, ο Δημήτρης Παπαδημητρίου μελοποίησε κι αρκετές μεταφράσεις μου αρχαίων Λυρικών, σαν γέφυρες ανάμεσα στα θεατρικά, άριστα. Εν οις, και μία Σαπφώ. Η Ελευθερία Αρβανιτάκη την άκουσε, άκουσε το «Ήρθε και τρύπωσε ο Ερμής στο όνειρό μου μέσα» στο δικό του το σπίτι, και πολύ θέλησε να το πει, να το συμπεριλάβουν στα «Τραγούδια» τους «για τους Μήνες».

Το ξέρετε ίσως το τραγούδι. Υπάρχουν μάλιστα δύο εκδοχές του, αυτή και η προηγούμενη του Βλασσόπουλου με την Κανελλίδου. Εγώ τ’ αγαπώ και τα δύο, άλλες αρετές βλέπω στο ένα, κι άλλες στο άλλο. Όπως συγκινούμαι και τώρα με της Κριστέλλας Δημητρίου τα νεώτερα, με τη Λιζέτα Καλημέρη.

 

Σαπφώ, το εξώφυλλο του δίσκου.

Σαπφώ, το εξώφυλλο του δίσκου.

Ιστορία Όγδοη: Φασιανός, Χουλιαράς, Σταθόπουλος.

Υπήρξε και χαλκογραφημένη, υπέροχη Σαπφώ του Αλέκου του Φασιανού, τα έργα που συνοδεύουν και το βιβλίο τώρα αλλά και τον δίσκο τότε, στον Μίμνερμο του Δημακαράκου. Υπήρξε εκεί πάλι και Αλκαίος μου του Φασιανού, αλλά και Αλκαίος μου του Νίκου Χουλιαρά στη Νεφέλη, όπως υπάρχει ακόμα,  σε βιβλίο κανονικό. Υπάρχει και Σαπφώ μου του Σταθόπουλου στον Ειρμό του Γεράσιμου Τόλη χαλκογραφημένη κι αυτή, αλλά και Λυρικοί μου, πάλι του Σταθόπουλου στην Ερατώ.

Ξαναμετάφρασα το 2005 για τους 4 Τροχούς το ανήσυχο περιοδικό ένα από τα πρόσφατα αποκαλυφθέντα ποιήματα της Σαπφώς, για την Ηώ και τον Τιθωνό της. Η σχέση μου μαζί της, με την ποίησή της, παραμένει σχέση ζωής, όλο και κάτι καινούργιο, σ’ αυτό εδώ το μέλλον, μου φέρνει.

 

Σαπφώ, Σωτήρης Κακίσης, Αλέκος Φασιανός (Μίμνερμος, Ερατώ, ΕΜΙ)

Σαπφώ, Σωτήρης Κακίσης, Αλέκος Φασιανός (Μίμνερμος, Ερατώ, ΕΜΙ)

Ιστορία Ένατη, και τελευταία: Φέτος…

Με κάλεσαν μια Τρίτη στο Αγγέλων Βήμα πίσω από το Εθνικό, όπου ο εξαίρετος του πιάνου και του Χατζιδάκι Θόδωρος Κοτεπάνος μ’ ένα νέο κορίτσι, τη Σπυριδούλα Μπάκα, συμπλήρωσαν έναν κύκλο με πολλά μελοποιημένα και μεταφρασμένα από πολλούς ποιήματα της Σαπφώς.

Εκείνο το βράδυ ομολογώ πως συγκινήθηκα επιπλέον. Σκεφτόμουν πως σε μια χώρα που θα μπορούσε κι ολόκληρη να λέγεται Σαπφώ από το πόσο η ποίηση της Σαπφώς την Ελλάδα τόσο επακριβώς εκφράζει, σε μια χώρα λυρική αλλά και βαθιά από αρχαίων χρόνων αιμάτινη, ακόμα τόσος κόσμος τόσα πολλά αγνοεί, συνήθως τα καλύτερα, τα καλύτερά μας.

Ας είναι. Όπως λέει κι ο Ελύτης με την Αφροδίτη Μάνου στου Τρανουδάκη το άλλο του λυρικό τραγούδι: «Λάμπει τ’ ασημί του σπάρου μες στο μάρμαρο της Πάρου. / Στου μεσημεριού το φως το τραγούδι της Σαπφώς»…

Για πάντα. Τα βλέπουμε, δεν τα βλέπουμε.

Διαβάστε ακόμα: Top 5 ποιήματα για τα νησιά

Δείτε εδώ τραγούδια της Σαπφώς, στις μεταφράσεις του Σωτήρη Κακίση:

Δείτε εδώ το Μικρό Αφιέρωμα στους Λυρικούς του Σωτήρη Κακίση.

 

 

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook

Button to top