Καλή η διαφωνία, αλλά μήπως ξεμένουμε από ιδέες;

Όταν ο συγγραφέας του άρθρου δεν ήταν πια τόσο μικρός αλλά έκανε μαθηματικούς υπολογισμούς για να βρει πόσους συνδυασμούς από νότες μπορεί να βγάλει με το μπάσο του.

Όταν ήμουν μικρός, είχα ορισμένες ανησυχίες. Η πρώτη που θυμάμαι ήταν οικολογικής φύσης, αν και δεν γνώριζα τη λέξη. Είχα όμως μόλις μάθει πως εισπνέουμε οξυγόνο και εκπνέουμε διοξείδιο του άνθρακα. «Δεν θα εξαντληθεί κάποτε το οξυγόνο, έτσι;» σκέφτηκα ανήσυχος «και θα γεμίσουμε διοξείδιο του άνθρακα;» Ευτυχώς, ο παππούς μου με καθησύχασε: «Όχι», μου εξήγησε, «διότι τα φυτά κάνουν το αντίστροφο, παράγουν οξυγόνο».

Από τότε ξέρω πως αν δεν υπήρχαν τα φυτά, δεν θα υπήρχαμε κι εμείς και τα εκτιμώ και τα σέβομαι έκτοτε απεριόριστα. Κάθε φορά που βλέπω να κόβεται ένα δέντρο υποφέρω βαθιά, ακόμη και το απλό κλάδεμα με αποδιοργανώνει ψυχικά. Οι φόβοι μου σήμερα, βέβαια, επιβεβαιώνονται με τις εκπομπές CO2 και την κλιματική αλλαγή: φαίνεται πως παρά την ευεργετική δράση των δέντρων, καταφέρνουμε να ανατρέψουμε την αναλογία οξυγόνου/διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, με συνέπειες τραγικές για μας.

Η δεύτερη ανησυχία μου, λίγο αργότερα, ήταν διαφορετικής φύσης. Είχα μόλις συνειδητοποιήσει πως όλη η μουσική δημιουργείται συνδυάζοντας δώδεκα, ναι, μόνο δώδεκα, νότες. Η παιδική ανησυχία μου λοιπόν ήταν πως μια μέρα θα έχουν γίνει όλοι οι πιθανοί συνδυασμοί που επιτρέπουν αυτές οι δώδεκα νότες και δεν θα μπορεί πλέον κανείς να συνθέσει μια καινούργια μελωδία. Αργότερα έμαθα πως, στην πράξη, οι πιθανοί συνδυασμοί υπολογίζεται πως είναι κάποια τρισεκατομμύρια, αλλά πόσοι από αυτούς έχουν νόημα;

Ακούγεται περισσότερο σαν την βιβλιοθήκη του Χόρχε Λούις Μπόρχες, όπου σε άπειρα εξάγωνα δωμάτια υπάρχουν ράφια με βιβλία που περιέχουν όλους τους δυνατούς συνδυασμούς γραμμάτων και σημείων στίξης, άρα περιλαμβάνουν και οποιοδήποτε αριστούργημα μπορεί ποτέ να γραφτεί ή έχει ήδη γραφτεί σε οποιαδήποτε γλώσσα, όπως και κάθε πιθανή παραλλαγή του, όμως είναι αδύνατον μέσα σε αυτούς τους άπειρους συνδυασμούς να βρεθεί κάποιο βιβλίο με νόημα στη διάρκεια μιας ανθρώπινης ζωής.

Και αυτός ο φόβος μου, δυστυχώς, μοιάζει να επαληθεύεται: Το 2015 είναι η πρώτη χρονιά στην ιστορία μας που οι πωλήσεις παλαιότερων μουσικών κομματιών ξεπερνούν τις πωλήσεις νέων. Φαίνεται πως γίνεται όλο και πιο δύσκολο να δημιουργήσεις κάτι νέο στη μουσική, το οποίο να ξεπεράσει όσα έχουν γραφτεί μέχρι τώρα και να μείνει στην επιφάνεια για πολύ. Μπορεί να υπάρξει ξανά ένας Μπετόβεν ή οι Beatles; Είναι ένα σοβαρό ερώτημα. Ακόμη χειρότερα, μπορεί σήμερα να αναδυθεί ένας νέος Picasso; Ίσως, αλλά δεν το βλέπω πιθανό.

Προφανώς δεν φταίει ότι δεν υπάρχουν άνθρωποι με ταλέντο, ιδέες και ικανότητες, αλλά φαίνεται πως δεν αρκεί αυτό. Μου έλεγαν κάποτε κάποιοι, δεν θυμάμαι ποιοι, πως όσο αυξάνει οι πληθυσμός των ανθρώπων, οι πιθανότητες να γεννηθεί ένας νέος Μπετόβεν αυξάνονται κι αυτές, αλλά για κάποιον λόγο που δεν μπορούσα να εξηγήσω τότε, δεν με έπειθε. Παρηγοριά φαινόταν.

Οι άνθρωποι εκτιμούν την καινοτομία, το νέο, το καινούργιο, θέλουν κάτι να τους ξενίζει, να τους σοκάρει αλλά και να τους γοητεύσει. Κατά κάποιον τρόπο, όμως, δεν μένουν πολλά για να δοκιμαστούν. Μοιάζει η σύγχρονη δημιουργία να είναι υποσημειώσεις υποσημειώσεων πάνω σε πράγματα που έχουν ήδη γίνει, γραφτεί ή ειπωθεί. Τον 22ο αι., αν είμαστε εδώ στη Γη και καλά, μάλλον θα θυμούνται και τότε περισσότερο τον Μπετόβεν ή τον Μότσαρτ παρά κάποιον σημερινό συνθέτη. Δεν θέλω να προσβάλω κανέναν, όλοι σήμερα είναι εξαιρετικοί και ταλαντούχοι, ξέρω πως είμαι σε ολισθηρό δρόμο και πως κινδυνεύω να κατηγορηθώ.

Είναι γεγονός, για να είμαι δίκαιος, πως υπάρχει σήμερα μια ατέλειωτη ποικιλία καταπληκτικών μουσικών ή εικαστικών δημιουργών. Μια απειρία ιδεών, απόψεων, μέσων έκφρασης που πάει σε πάρα πολλές κατευθύνσεις, από όλες αυτές όμως υπάρχει κάτι που μπορεί να αποκτήσει καθολική σημασία, να αποβεί καθοριστικό για την πορεία των πραγμάτων, ένα εντελώς νέο ρεύμα που θα συμπαρασύρει; Δύσκολο, ακριβώς επειδή οι πορείες σήμερα είναι τόσο πολλές και μοιάζουν περισσότερο με πλέγμα ή θύσανο παρά με γραμμή.

Διαβάστε ακόμα: Τι συνέβη κι ασχολούμαστε όλοι ξανά με τη Θρησκεία;

Κάθε δημιουργία έχει τη δική της κατεύθυνση και είναι θαυμάσια, εξαιρετική κι ενδιαφέρουσα, αλλά δεν μπορεί να αλλάξει συνολικά τα δεδομένα, όπως για παράδειγμα έκαναν οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι, αλλάζοντας το ρου της ζωγραφικής. Ακριβώς επειδή σήμερα τα δεδομένα και οι κατευθύνσεις είναι τόσο πολλές, οι αλλαγές, αν και συνεχείς, βρίσκονται αντιμέτωπες με μια ισχυρή δύναμη αδράνειας. Η πληθώρα απόψεων, το ευρύ φάσμα τους, οι ποικιλομορφία τους είναι και αυτό που τα κάνει δύσκαμπτα.

Ένα πράγμα, μερικά ίσως, μπορείς να τα κάμψεις. Μια απειρία πραγμάτων πώς να τη λυγίσεις; Μπορείς να επιφέρεις μικρο-αλλοιώσεις, χτυπήματα εδώ κι εκεί, αλλά το σύνολο παραμένει σταθερό, διότι η μάζα του είναι μεγάλη. Επιπλέον, από τα πολλά χτυπήματα υπάρχει και κάποια ανοσία. Ίσως γι αυτό οι περισσότεροι εντέλει γοητεύονται κυρίως από την τεχνολογία: είναι το μόνο πεδίο όπου το καινούργιο εμφανίζεται ακόμη. Για πόσο, είναι ένα ερώτημα. Ίσως έχουμε κανέναν αιώνα μπροστά μας ακόμη.

Ο ναός της Ίσιδος στη Δήλο. (photo credit: wikipedia.org)

Η τρίτη μου ανησυχία, ως ώριμος ενήλικας πλέον, άρχισε τώρα τελευταία. Τι γίνεται με τις ιδέες; Τις αντιλήψεις; Στο μεταξύ, παρατήρησα ένα άλλο ανησυχητικό φαινόμενο: αν πάρεις ωραίες φρέσκες κι ολοκαίνουργιες πλαστελίνες με όμορφα λαμπερά χρώματα και αρχίσεις να πλάθεις και να ξαναπλάθεις μορφές, διαλύοντας τις προηγούμενες, σταδιακά αποκτούν όλες ένα γκρίζο χρώμα. Όσες φορές αγόρασα για τα παιδιά μου, παρά τις προειδοποιήσεις μου για προσοχή, το αποτέλεσμα ήταν αυτό, κατέληξαν γκρίζες. Έτσι η σκέψη μου οδηγήθηκε στην εντροπία: η ύλη βαίνει από την τάξη προς την αταξία.

Ας πάρουμε τη θρησκεία, μια κατηγορία ιδεών που επιζεί από τις αρχές της εμφάνισης του ανθρώπου μέχρι και σήμερα, ένα δημιούργημα της σκέψης μας που ίσως υπάρχει εν σπέρματι και σε κάποια ζώα, όπως οι ελέφαντες, οι οποίοι, όπως έχει παρατηρηθεί, εκτελούν κάποιες τελετουργίες μνήμης για τους νεκρούς τους. Οι άνθρωποι ξεκίνησαν την καριέρα τους στη Γη με κάποια ομοιομορφία σε αυτά που πίστευαν για τον κόσμο και τη θέση τους μέσα σε αυτόν.

Παρά τις γεωγραφικές αποστάσεις, την απομόνωση, πίστευαν όλοι σε κάποια «πνεύματα», των οποίων έλεγχαν τις φυσικές δυνάμεις (γονιμότητα, καιρό, θάλασσα, ήλιο κ.τ.λ.), αλλά και στη σημασία των πνευμάτων των προγόνων με τους οποίους, αν και νεκρούς κι αόρατους, εξακολουθούσαν να βρίσκονται σε διάλογο και συνδιαλλαγή. Έβλεπαν αρχικά τον εαυτό τους κατώτερο από τα ζώα, τα οποία ήταν κάτοχοι μυστικών που εκείνοι δεν γνώριζαν.

Πολύ συχνά οι «Θεοί» τους είχαν μορφές ζώων ή έστω, παρουσίαζαν συνδυασμό ζωικών και ανθρώπινων χαρακτηριστικών. Το ενδιαφέρον, όμως, είναι πως, εάν πριν από 10.000 χρόνια έπαιρνες δύο ανθρώπους από εντελώς διαφορετικές περιοχές, οι οποίοι δεν θα ήταν εφικτό να είχαν προηγουμένως κάποια επικοινωνία, ώστε να υπάρξει αλληλεπίδραση, είναι πολύ πιθανό πως θα συμφωνούσαν λίγο-πολύ στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, αλλά και στην κοσμοεικόνα τους.

Μπορεί να ονόμαζαν διαφορετικά ο καθένας τα συγκεκριμένα πνεύματα, αλλά εύκολα θα δέχονταν ο ένας την ιδέα του άλλου. Ακόμη και η ιδέα της ατομικότητας ήταν διαφορετική. Δεν εθεωρείτο αναγκαίο να βλέπεις τον εαυτό σου πολύ ξεχωριστό από τους άλλους, να δημιουργήσεις μια ισχυρή ατομική ταυτότητα. Η θρησκεία, που λίγο-πολύ περιλάμβανε τότε όλη την αφηρημένη σκέψη, αλλά και την τέχνη —φιλοσοφία, επιστήμη δεν υπήρχαν ακόμη— ήταν λίγο-πολύ κάτι ενιαίο, παρεμφερές για όλους. Μέχρι και οι αρχαίοι Έλληνες, σε ενδιάμεση εποχή, σέβονταν τους θεούς των Αιγυπτίων σε σημείο που έχτισαν κι αυτοί ναούς για την Ίσιδα.

Διαβάστε ακόμα: Η ιδέα της προόδου είναι εντελώς λανθασμένη: Σταματήστε να κατέβω!

Αυτό αποδεικνύεται ακόμη και σήμερα, από το πόσο εύκολα ανιμιστικές φυλές στην Αφρική κι αλλού, οι οποίες ζούσαν ακόμη σχετικά κοντά σε συνθήκες προϊστορίας, ενέταξαν το Χριστιανισμό που τους δίδαξαν οι ιεραπόστολοι μέσα στο ανιμιστικό τους σύμπαν. Απλώς, υπερέθεσαν ένα ακόμη επίπεδο στο προηγούμενο, χωρίς να το σβήσουν. Δεν σκέφθηκαν πως υπάρχει αντίφαση, ούτε αντικείμενο διαφωνίας. Οι θρησκείες στο παρελθόν ήταν συνδετικές και όχι αποκλειστικές. Συνέδεαν πράγματα κι ιδέες, χωρίς αυτά να αποκλείουν αναγκαστικά το ένα το άλλο.

Το σημείο αυτό, της ομοιομορφίας, θα μπορούσε να το δει κάποιος ως σημείο χαμηλής εντροπίας. Από μια αρχική τάξη, μπορούν να προκύψουν πολλές άλλες, χάρη σε υποδιαιρέσεις, καινοτομίες, σχίσματα, παραφυάδες, ανακαλύψεις, αλλά δεν έχουν συμβεί ακόμη. Δύνανται, όμως, να συμβούν. Υπάρχει μια δυναμική πολλαπλής συνδεσιμότητας που θα το επιτρέψει στο μέλλον. Πολλά ακόμη πράγματα στον κόσμο των ιδεών παραμένουν ακόμη ανεξερεύνητα κι ανεκμετάλλευτα.

Όμως, σταδιακά, ακόμη δε πιο έντονα χάρη στη γέννηση της φιλοσοφίας στην Αρχαία Ελλάδα, οι άνθρωποι ανακάλυψαν πως μπορούν να διαφωνούν και το αξιοποίησαν στο έπακρο. Ας σημειωθεί εδώ πως ο άνθρωπος άρχισε να θεωρεί από τότε τον εαυτό του σοφότερο από τα ζώα. Οι αρχαίοι Έλληνες έσβησαν τα ζωικά στοιχεία που ακόμη υπήρχαν στις μορφές των θεών των Αιγυπτίων, μέχρι που έφτασε, με τον Ντεκάρτ, στον πλήρη διαχωρισμό του από τα ζώα. Πράγμα που οδήγησε σταδιακά στην ιδέα της ανάδυσης του ατόμου ως μονάδας και άρα στην ανάγκη του πλήρους διαχωρισμού του Eγώ από το Eσύ και το Eμείς.

Συνήθως τα αρνητικά σχόλια σε ένα άρθρο εντυπώνονται στον αναγνώστη εντονότερα, ακυρώνοντας το νόημα της αρχικής θέσης, γι’ αυτό και το λεγόμενο «τρολάρισμα» έχει αξιοποιηθεί και πολιτικά. (photo credit: bloomberg.com)

Εδώ, βέβαια, θα χρειαστεί να υπερπηδήσω πέντε χιλιάδες χρόνια ιστορίας, αλλά θα συνεχίσω το επιχείρημα από το παράδειγμα της θρησκείας όπως ήταν τότε και τώρα, διότι αν και δεν είναι το μόνο, όπως είπα, είναι το πιο διαχρονικό. Ως εκ τούτου, είναι μια καλή αφετηρία σύγκρισης δύο σημείων.

Σήμερα, λοιπόν, έχουμε περίπου 40 οργανωμένες θρησκείες, πολύ διαφορετικές μεταξύ τους και έναν αμέτρητο αριθμό υποδιαιρέσεών τους. Αν πάρεις δύο ανθρώπους από απομακρυσμένες περιοχές της Γης, αντίθετα από την προϊστορική εποχή, θα δυσκολευτείς να βρεις ανθρώπους χωρίς αλληλεπιδράσεις και προηγούμενη επικοινωνία της κουλτούρας του ενός με τον άλλο: όπως οι πλαστελίνες, οι άνθρωποι έχουν ανακατευτεί και ξανα-ανακατευτεί.

Παρ’ όλα αυτά, είναι πάρα πολύ πιθανό πως θα βρουν πάρα πολλά σημεία να διαφωνήσουν και να αποκλείσουν ο ένας την πίστη του άλλου. Το ίδιο ισχύει πάρα πολύ συχνά κι αν πάρεις δύο ανθρώπους από την ίδια περιοχή. Αν δε στις θρησκείες προσθέσεις και την παράμετρο της ιδεολογίας, οι διαφωνίες θα είναι εκτεταμένες και έντονες. Περισσότερη επικοινωνία κι αλληλεπίδραση επέφερε περισσότερη διάσπαση, θρυμματισμό και διαφωνία.

Μπορεί εδώ να φανταστεί κάποιος έναν όρο που παραδόξως δεν υπάρχει στα λεξικά σε καμία γλώσσα: «διαφωνικότητα». Ζούμε στην εποχή της διαφωνίας, της υψηλής «διαφωνικότητας». Οτιδήποτε έχει διατυπωθεί κάποιος ή κάποιοι έχουν σπεύσει να διαφωνήσουν. Αναπόφευκτα αυτό θα συμβεί ό,τι κι αν πεις.

Δεν υπάρχει άρθρο γνώμης στο Ίντερνετ, ανοιχτό σε σχόλια, όπου αυτά να μην επιδεικνύουν πάντα έντονη αντιπαράθεση με το περιεχόμενο της αρχικής δημοσίευσης. Έχει μάλιστα αποδειχθεί πως συνήθως τα αρνητικά σχόλια εντυπώνονται στον αναγνώστη εντονότερα, ακυρώνοντας το νόημα της αρχικής θέσης, γι’ αυτό και το λεγόμενο «τρολάρισμα» έχει αξιοποιηθεί και με πολιτική σκοπιμότητα.

Η σημερινή επιστήμη, βέβαια, έχει αναλάβει το ρόλο της ενοποίησης, της επαναφοράς της τάξης ως μέθοδο ανακάλυψης της αλήθειας, όμως κάθε άλλο παρά έχει καταφέρει να εξαλείψει τις διαφωνίες και να την επιβάλει. Αντιθέτως, η επιστήμη βασίζεται ενδογενώς στη διαφωνία – κάθε νέα θεωρία πρέπει να είναι διαψεύσιμη και για να συμβεί αυτό, απαιτούνται άλλοι επιστήμονες που θα διαφωνήσουν. Σκεφθείτε πόσους έντονους επιστημονικούς καβγάδες έχουμε παρακολουθήσει. Σφαγές. Πόσω μάλλον αν οι διαφωνούντες ξεκινούν από άλλες μεθοδολογικές ή ιδεολογικές αφετηρίες.

Θα ονόμαζα λοιπόν τη σημερινή κατάσταση του χώρου των ιδεών υψηλής εντροπίας. Από αυτό το σημείο, όπου οι παντοειδείς συγκρούσεις στο χώρο των αντιλήψεων αυξάνονται διαρκώς, τι νέο ενοποιητικό μπορεί να προκύψει; Ποια είναι σήμερα η δυναμική; Απελπισμένα, σήμερα οι φυσικοί, γυρεύουν, όπως κάποτε οι αλχημιστές πάσχιζαν να δημιουργήσουν χρυσό, την “ενοποιητική θεωρία των πάντων” (a theory of everything), αλλά υπάρχει; Κι αν βρεθεί πόσοι θα διαφωνήσουν;

Διαβάστε ακόμα: Με τόση διαθέσιμη γνώση, γιατί δεν γινόμαστε σοφότεροι;

TAGS :
ευγένεια φιλοσοφία φιλόσοφος

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook