Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ο κορονοϊός είναι ευκαιρία να απαλλαγούμε από τον υπερκαταναλωτισμό»

«Από τη στιγμή που η πρόοδος ταυτίζεται με την μεγέθυνση, οι επιλογές περιορίζονται» (Wikipedia).

Είναι η ασθένεια μια πολιτική μεταφορά; Καθ’ όλη τη διάρκεια της συζήτησης με τον καθηγητή Κοινωνιολογίας, Κωνσταντίνο Τσουκαλά, είχα σφηνωμένο στο μυαλό μου το κείμενο της Σούζαν Σόνταγκ όπου αναφερόταν στην πολιτική διάσταση του καρκίνου. Στις μέρες μας τη θέση του έχει πάρει ο κορονοϊός. Είναι αποτέλεσμα ανθρώπινης παρέμβασης ή απλώς συνέβη;

Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ένας από τους σημαντικότερους έλληνες διανοητές αναφέρεται στο φαινόμενο εμβαθύνοντας στις πραγματικές ρίζες του, οι οποίες είναι εξόχως πολιτικές. Συνάμα αναφέρθηκε και στο καινούργιο του βιβλίο «Ο Αόρατος Λεβιάθαν» (εκδ. Πόλις), ήτοι, στην αδιαφανή εξουσία που κανοναρχεί όλες τις παγκόσμιες κυβερνήσεις.

– Από την αρχή της εμφάνισης του κορονοϊού έχουν εκτεθεί μια σειρά από θεωρίες. Από την πλέον οικολογική έως τις πρόδηλα συνωμοσιολογικές. Σας καλύπτει κάποια;
Φαινόμενα τέτοιας έκτασης δεν είναι ποτέ μονοαιτιακά. Οφείλονται σε πολλούς παράγοντες και εντάσσονται σε πολλαπλές συγκυρίες. Κανείς δεν ξέρει ακριβώς γιατί συνέβη αυτό που συνέβη, κάνεις δεν θα μπορούσε να το προβλέψει και κανείς δεν μπορεί να έχει και τη λύση.

– Ωστόσο, μπορούμε να ορίσουμε τα αίτια;
Τα αίτια είναι πολλαπλά. Μπορούμε να επισημάνουμε ορισμένους παράγοντες. Ο πρώτος συνδέεται με τη μεταβολή της πρόσληψης του ιστορικού γίγνεσθαι. Για μια σειρά λόγων, εδώ και δυόμισι αιώνες όλες οι ευρωπαϊκές κοινωνίες φαίνεται να συντάσσονται με την άποψη ότι η φυσική πορεία του κόσμου οδηγεί σε αυτό που ονομάστηκε «πρόοδος» και ότι η ιδέα της προόδου είναι συνώνυμη με την αδιάκοπη διεύρυνση της παραγωγής δηλαδή με την «μεγέθυνση» ή «ανάπτυξη». Και αυτό ισχύει για ολόκληρο το δυτικό κόσμο. Τόσο οι καπιταλιστές χώρες όσο και οι σοσιαλιστικές  απαντούν στο ερώτημα «τι πρέπει να γίνει;» με ποσοτικά κριτήρια. «Εν τω πολλώ», και μόνον εν τω πολλώ, «το ευ». Εφεξής, η σωρευμένη ανάπτυξη της τεχνολογίας και των παραγωγικών δυνάμεων αποτελεί το κύριο και κατά τεκμήριο αδιάψευστο τεκμήριο βελτίωσης της ανθρώπινης μοίρας.

– Εξ ου και όταν αναφερόμαστε στον όρο παγκοσμιοποίηση περιοριζόμαστε στη δράση των αγορών και όχι σε άλλες εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Ταυτόχρονα, η παγκοσμιοποίηση συνεπέφερε μια βαθμιαία, αλλά αποφασιστική μετατόπιση του αντικείμενου της πολιτικής. Από τη στιγμή που η πρόοδος ταυτίζεται με την μεγέθυνση, οι επιλογές περιορίζονται. Κάνεις πια δεν έχει λόγο να αμφισβητεί την παραγωγιστική προτεραιότητα και να αναστοχάζεται γύρω από το μέλλον του κόσμου. Εδώ και τριάντα χρόνια μάλιστα, η «φίμωση» αυτή του πολιτικού λόγου φαίνεται να ολοκληρώνεται. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος, μας λένε, «there is no other alternative». (ΤΙΝΑ) Όλες οι πολιτικές εξουσίες μοιάζουν πλέον υποχρεωμένες να λειτουργήσουν στο πλαίσιο αυτής μιας μονοδιάστατης παραγωγιστικής δεοντολογίας.

– Αντιλαμβάνεται κανείς, αίφνης, την παγκόσμια στρέβλωση που προκαλεί αυτή η συστημική δεοντολογία.
Στο σημείο αυτό ενσκήπτει ένας τρίτος παράγων. Όλο και περισσότερο, οι τρέχουσες παραδοχές οδηγούν στην εμφάνιση μιας σειράς νέων και αδιαίρετων αδιεξόδων. Ο άκρατος και αυτοσωρευόμενος  παραγωγισμός συνεπιφέρει εκρηκτικές συνέπειες σε οικουμενική κλίμακα. Ο παγκόσμιος υπερπληθυσμός, οι κλιματικές αλλαγές, η οικουμενική ρύπανση, η τρομοκρατία, η γενικευμένη επισφάλεια, η προοδευτική αποψίλωση της υφηλίου από πρώτες ύλες, η ερήμωση, οι καταποντισμοί, οι λοιμοί, οι λιμοί και μαζί τους οι λυγμοί αλλάζουν το τοπίο. Πολλώ μάλλον που με δεδομένο τον κατακερματισμό των νόμιμων πολιτικών εξουσιών,  οι συνεχιζόμενοι  ανταγωνισμοί ανάμεσα στα κράτη και στις κατεστημένες οικονομικές εξουσίες απομακρύνουν κάθε δυνατότητα οικουμενικά συντονισμένης παρέμβασης. Με τον κατακερματισμό και την αποδυνάμωση των πολιτικών εξουσιών, οι κοινωνίες αναπαράγονται ως ακέφαλες.

– Άρα, μέσα σ’ αυτό το δεσμευτικό πλαίσιο ήταν αναπόδραστο να ενσκήψει ο κορονοϊός; Ή, για να το πω, αλλιώς: τώρα παίρνει τη μορφή ενός λοιμού, αλλά δεν ξέρουμε ποια άλλη μορφή θα πάρει στο μέλλον.
Σε τελική ανάλυση, το πρόβλημα είναι πολιτικό Ακόμα και όταν θα βγούμε από αυτή την κρίση κανείς δεν μπορεί να είναι βέβαιος, ότι οι εκατόμβες θα λειτουργήσουν σαν «μάθημα» στην ανθρωπότητα. Δεν υπάρχουν αυτή τη στιγμή οι κατάλληλοι μηχανισμοί επί τη βάσει των οποίων θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ποια θα ήταν μια άλλη εναλλακτική λύση. Τα καίρια ηθικά και ιδεολογικά προβλήματα που έθεταν οι φιλόσοφοι από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι πρόσφατα έχουν τεθεί σε παρένθεση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο συνεχώς αυξανόμενος ιδιωτικός πλούτος από την μια πλευρά και η ταχύτατα συσσωρευμένη γνώση και επιστήμη, δεν έχουν οδηγήσει, τουλάχιστον ως τώρα, σε ποιοτική βελτίωση της συνθήκης της ζωής των περισσότερων ανθρώπων. Τα οράματα της κοινωνικής ειρήνης, της έμπρακτης αλληλεγγύης, της αρμονίας και της δικαιοσύνης έχουν υποχωρήσει μπροστά στον άμετρο και ανεξέλεγκτο ανταγωνιστικό ατομισμό. Όλοι καλούνται πριν από όλα τα «αδράξουν τη μέρα» υπηρετώντας τα ατομικά τους συμφέροντα.

«Μέσα σε ένα μήνα, χωρίς να ομολογείται από κανέναν, οι πολιτικοί αναγκάστηκαν να ξαναθυμηθούν τον Κέυνς» ( Konstantinos Tsakalidis / SOOC).

– Τεράστια αντίφαση…
Μια αντίφαση που δεν είναι δυνατόν να λυθεί από τη στιγμή που δεν τίθεται σε αμφισβήτηση η εξίσωση: πρόοδος ίσον μεγέθυνση και τίποτα άλλο. Αυτό δεν σημαίνει βεβαία ότι μπορούμε να αντιταχθούμε στην μεγέθυνση και στην αύξηση της υλική παραγωγής. Αλλά η μεγέθυνση δεν μπορεί να αποτελεί τη μονή αυταξία. Θα πρέπει να τεθούν και πάλι επί τάπητος όλα τα θεμελιώδη προβλήματα τα οποία έχουμε ξεχάσει. Αυτό, όμως, προϋποθέτει ότι η οικουμένη θα απαλλαγεί από την άνευ ορών φετιχοποίηση του παραγωγισμού και του ανταγωνιστικού ατομοκεντρικού καταναλωτισμού. Από την άποψη αυτή λοιπόν, η τρέχουσα κρίση μπορεί να είναι ευκαιρία. Μπορούμε να ελπίζουμε πως η μεγάλη δοκιμασία της ανθρωπότητας θα οδηγήσει, βαθμιαία σε μιαν ευρύτερη μεταλλαγή των αξιακών προτύπων και των κυρίαρχων προτεραιοτήτων.

– Προσφάτως, σε μια συνέντευξή του ο Πασκάλ Μπρυκνέρ έλεγε πως η κορονοϊός θα είναι η ήττα του γερμανικού δεσποτισμού με όχημα τους ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς. Το ασπάζεστε;
Μα προφανώς είναι έτσι. Ο αγοραίος αντιπαρεμβατικός αντικρατισμός πνέει τα λοίσθια. Αίφνης, μέσα σε ένα μήνα, χωρίς να ομολογείται από κανέναν, οι πολιτικοί αναγκάστηκαν να ξαναθυμηθούν τον Κέυνς. Από τη στιγμή που είναι σαφές ότι η πρόοδος δεν συμπίπτει με την άκριτη μεγέθυνση, είναι πλέον σαφές ότι λύσεις δεν είναι δυνατόν να προκύψουν από την ελεύθερη αγορά. Η πολιτική πρέπει λοιπόν να επανέλθει ως διαρκής παρέμβαση σε ολοένα ευρύτερη κλίμακα.

– Όπως έχετε σημειώσει κι εσείς, «κινούμαστε σε μια σφαιρική επιφάνεια όπου δεν υπάρχουν ευθείες κι όπου μπορούμε κάθε στιγμή να ξαναβρεθούμε στην αφετηρία ή και στο τελικό ναυάγιο». Μέχρι τώρα, όμως, περισσότερο προς το ναυάγιο επανερχόμαστε και λιγότερο προς την αφετηρία. Γιατί πέφτουμε, κινούμενοι κυκλοτερώς, στο ίδιο ναυάγιο;
Η εξέλιξη της ιστορίας, του ανθρώπου και των κοινωνιών δεν υπακούει σε κανόνες. Οι άνθρωποι δημιουργούν την ιστορία τους, δίχως να μπορούν να προϋπολογίσουν τις συνέπειες των πράξεών τους. Ούτε η Ιστορία έχει λογική και ούτε είναι δυνατόν να μας διδάξει. Είμαστε όλοι αθύρματα μιας απρόσωπης διαδικασίας που κάνεις δεν είναι σε θέση να ελέγξει απολύτως. Με αυτήν την έννοια, κάθε απόφαση δεν είναι παρά ένα στοίχημα.

– Ακόμα κι αυτός ο ιός, από την άλλη, λειτουργεί με μιαν περίεργη ασυμμετρία. Προσβάλλει πολίτες των προηγμένων κρατών, αλλά και των λιγότερο αναπτυγμένων. Χτυπάει αδιακρίτως.
Δεν είναι το μόνο που χτυπάει αδιακρίτως. Βεβαίως, δεν χτυπάει με τον ίδιο τρόπο. Χτυπάει τον κάτοικο της Γερμανίας και της Ουγκάντας, αλλά ο κάτοικος της Γερμανίας επιβιώνει επειδή έχει πρόσβαση σε καλύτερο σύστημα υγείας. Με αυτήν την έννοια, η ανισότητα μπροστά στη μοίρα και την απειλή του θανάτου διευρύνεται. Να μην ξεχνάμε ότι, βαθμιαία, όλες οι φιλελεύθερες εξουσίες επέλεξαν να απογυμνώσουν τα συστήματα υγείας.  Σε όλο τον «ανεπτυγμένο» κόσμο τα συστήματα δημόσιας  υγείας (και όλα τα δημόσια αγαθά) που είχαν οικοδομηθεί από τις συναινετικές  μεταπολεμικές σοσιαλδημοκρατίες αποδυναμώθηκαν.

 – Άλλο ηχηρό παράδοξο: στη Γαλλία, την Ισπανία και την Ιταλία μιλούν τώρα για εθνικοποιήσεις. Στην Ελλάδα ο πρωθυπουργός προβάλλει την ανάγκη ενίσχυσης της δημόσιας υγείας.
Όταν ενέσκηψε η κρίση, κατέστη φανερό πως συστήματα δημόσιας υγείας είναι απολύτως ανεπαρκή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ακόμη και οι σοσιαλδημοκράτες που οικοδόμησαν τα μεταπολεμικά κοινωνικά κράτη, που υπήρξαν ίσως τα πιο επιτυχημένα παραδείγματα συναινετικών πολιτικών προοπτικών, ακόμη κι αυτοί υποχώρησαν και άρχισαν να ασπάζονται τις κυρίαρχες δοξασίες που προέτασσαν το αίτημα της αποτελεσματικότητας  και της παραγωγικής μεγιστοποίησης. Σήμερα όλοι αντιλαμβάνονται ότι το αγοραίο σύστημα οφείλει να αμβλύνεται μέσω αυστηρών δημοσίων παρεμβάσεων.

«Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο  ατομοκεντρισμός είναι επινόηση του Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας» ( Kostis Ntantamis / SOOC).

– Γίνεται πολύς λόγος τις τελευταίες ημέρες για τη λεγόμενη ατομική ευθύνη έναντι της πολιτικής ή κοινωνικής. Μπορεί ένα άτομο να καθορίσει μόνο του μια εξέλιξη;
Ακόμα ένα ερώτημα που δεν επιδέχεται μονοδιάστατη απάντηση. Τι είναι το ατομικό και τι συλλογικό και πως αρθρώνονται μεταξύ τους; Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο  ατομοκεντρισμός είναι επινόηση του Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας. Τα τελευταία 30 χρόνια μάλιστα το άτομο αναδεικνύεται στη μόνη αυτονομιμοποιούμενη πηγή αξιών, την μόνη αυτόνομη και αυτοαναπαραγόμενη βουλησιακή οντότητα. Και γι’ αυτό ακριβώς είναι αποκλειστικά υπεύθυνο για τον εαυτό του, για την  πορεία του και για τη θέση του στον κόσμο. Η παραδοχή αυτή, όμως, δεν είναι χωρίς συνέπειες. Από τη στιγμή που το άτομο δεν προσλαμβάνεται ως μέρος μια ευρύτερης κυψέλης, ενός αυτονομιμοποιούμενου Όλου, όλα κινούνται σε συνάρτηση με την πλήρη και ενδεχομένως ασύδοτη ελευθερία της ατομικής βούλησης, ανεξάρτητα από συνέπειες.

»Ο καθένας είναι ελεύθερος να επιδιώκει ό,τι τον συμφέρει άρα και να αδιαφορεί για τις προεκτάσεις των επιλογών του πάνω στους άλλους και κατ επέκταση στην κοινωνία. Ταυτόχρονα, στο πλαίσιο αυτό τα άτομα καλούνται να δρουν με ανταγωνιστικούς όρους σε σχέση όλους τους άλλους. Και γι’ αυτό καλούνται να εκμεταλλευτούν όλες τις «ευκαιρίες», μεταπηδώντας από τη μια δράση στην άλλη. Πέρασαν οι καιροί όπου ο καθένας είχε τη θέση του στην κοινωνία, είχε ένα ονοματισμένο επάγγελμα, συγχρωτίζονταν με τους ομότεχνους συναδέλφους του και αποκτούσε αναγνωρίσιμες «ιδιότητες» στο πλαίσιο μιας σταθερής, ορατής και απτής συλλογικότητας. Στις μέρες μας, οι οργανικές σχέσεις με το Όλο εμφανίζονται προσωρινές και έωλες. Οι άνθρωποι δεν έχουν πια σταθερές «ιδιότητες».

Το τελευταίο βιβλίο του Κωνσταντίνου Τσουκαλά «Ο Αόρατος Λεβιάθαν» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.

– Μια και μιλάμε για τα «πάθη« του νεωτερισμού, εσείς με το τελευταίο σας βιβλίο «Ο Αόρατος Λεβιάθαν» μπαίνετε στη ρίζα του προβλήματος. Υπάρχει η αορατότητα της εξουσίας, η οποία επιβάλλει τα θέλω της με έναν αδιαφανή τρόπο.
Η πολιτική εξουσία δεν είναι πια σε θέση να παίρνει ριζικές αποφάσεις. Είναι υποχρεωμένη να μετέχει στο ανταγωνιστικό παιχνίδι της παγκόσμιας συστημικής μεγέθυνσης, να παράγει περισσότερο, να έχει καλύτερες επιδόσεις και μεγαλύτερα κέρδη και να δημιουργεί ευνοϊκά επιχειρηματικά περιβάλλοντα. Κάνεις δεν έχει την πολυτέλεια να απαγκιστρωθεί από το σύστημα. Ο σύγχρονος Λεβιάθαν δεν είναι ένας άνθρωπος, ένας μονάρχης ή πάπας που θα αποφασίσει τι θα γίνει εν όψει μιας μεταβαλλόμενης συγκυρίας. Και γι’ αυτό ακριβώς είναι πανίσχυρος. Δεν ελέγχεται από κανέναν. Παίρνει αποφάσεις, διατάζει και επιβάλλει κυρώσεις δίχως να διστάζει η να απολογείται. Δεν χρειάζεται καν να ομιλεί. Από τη στιγμή που «υπάρχει» ως μόνη νοητή πηγή ισχυρών κανόνων, κάνεις δεν μπορεί να αντιδράσει. Λειτουργεί σαν απρόσωπο μηχάνημα που αρκείται στην εξασφάλιση της αυτόματης αναπαραγωγής ενός δεδομένου συστήματος κοινωνικών σχέσεων.

– Είναι καίριο το παράδειγμα της Σωφρονιστικής Αποικίας του Κάφκα που χρησιμοποιείτε και πώς η Σβάρνα εγγράφει στα σώματα των κρατουμένων το ίδιο μήνυμα.
Ακριβώς. Τελικά, η εφιαλτική μηχανή επιβάλλει σ τους ανθρώπους να επιζούν μόνοι τους, να μην συγχρωτίζονται με τους άλλους, να λειτουργούν σαν άτομα, να προάγουν τα συμφέροντά τους, και να βρίσκονται στο έλεος μιας μετά-ανθρώπινης ή συστημικής εξουσίας ενάντια στην οποία δεν είναι σε θέση να αντισταθούν. Αυτή η «Σβάρνα» δεν έχει «δίκες της» επιθυμίες και επιδιώξεις. Ούτε εκπροσωπείται από συγκεκριμένα όργανα. Προκύπτει από το αντικειμενικό γεγονός ότι οι κατ όνομα πολιτικές εξουσίες έχουν ουσιαστικά αποστερηθεί από την προαιώνια αρμοδιότητα τους να αποφασίζουν ελευθέρα και αδέσμευτα για όλα τα ζητήματα. Να μην ξεχνάμε πως η ουσία της Δημοκρατίας είναι η καταστατική δυνατότητα του κοινωνικού σώματος να ανατρέπει τις προηγούμενες αποφάσεις του σε κάθε στιγμή, να θέτει δηλαδή σε διαρκή αμφισβήτηση τον ίδιο το νόμο. Οι  άνθρωπο πρέπει να είναι πάντα σε θέση να αλλάζουν γνώμη άρα και τον κόσμο. Αυτό ακριβώς το ενδεχόμενο επιχειρεί να καταστήσει αδύνατον ο μονοδιάστατος συστημικός λόγος, που δεν χρειάζεται καν να αυτοδικαιώνεται. Ήδη από το γεγονός πως αναγνωρίζεται ως «υπάρχων»,  δεν φοβάται τίποτε και κανέναν.

//Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1937. Είναι ομότιμος καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, docteur des Lettres et Sciences Humaines στο Πανεπιστήμιο Παρισίων και επίτιμος διδάκτωρ στα Πανεπιστήμια Κρήτης και Πελοποννήσου. Διετέλεσε καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Παρισίων (Paris 8) και στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1981-1985), επιστημονικός διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (1981-1989), επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Columbia της Νέας Υόρκης, Princeton, New York University (NYU), της Πόλης της Νέας Υόρκης (CUNY), Iztapalapa της Πόλεως του Μεξικού, Παρισίων (Paris 1), καθώς και στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει επίσης διατελέσει μέλος του Ανωτάτου Συμβουλίου Έρευνας και Τεχνολογίας, αρχηγός της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη Κορυφής του ΟΗΕ για την Κοινωνική Ανάπτυξη (1994-1996), μόνιμο μέλος του «Carrefour pour la science et la culture» που οργανώθηκε από την Ε.Ε. υπό την προεδρία του Jacques Delors, πρόεδρος του Δ.Σ. του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Κοινωνιολόγων, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης και βουλευτής επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του Ιανουαρίου 2015. Είναι πρόεδρος του Δ.Σ. του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού.

Διαβάστε ακόμα: Θεοδόσης Τάσιος – «Δεν ζούμε μια δυστοπία, θα τον αντιμετωπίσουμε τον κορονοϊό».

TAGS :
COVID-19 Κορονοϊός Κρίση

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook