Σβάστικα: Μύθος και πραγματικότητα για ένα από τα αρχαιότερα σύμβολα

Ψηφιδωτό δάπεδο, Αρχαία Αμφίπολη. Στο όνομα της πολιτικής ορθότητας, λογοκρίθηκε στα περισσότερα ΜΜΕ το πλαίσιο του που είναι γεμάτο περίτεχνους αγκυλωτούς σταυρούς.

Όλη η υφήλιος στάθηκε στις εικόνες από τον τάφο της Αμφίπολης, να θαυμάζει το εξαιρετικής ομορφιάς ψηφιδωτό με την αρπαγή της κοκκινομάλλας (Περσεφόνης;) από τον Πλούτωνα. Μα, αν οι αρχαίοι καλλιτέχνες του μπορούσαν να μας δουν από μια γωνιά, θα έβαζαν τα γέλια -ή τα κλάματα. Επειδή η φωτογράφιση κι η κινηματογράφιση έγιναν από τέτοιες γωνίες ώστε να μη φανεί μέρος από το αριστούργημα. Στο όνομα της πολιτικής ορθότητας, λογοκρίθηκε το πλαίσιο του ψηφιδωτού, το οποίο είναι γεμάτο περίτεχνους αγκυλωτούς σταυρούς.

Δεκάδες ακόμη αρχαία ελληνικά αριστουργήματα κοσμούνται με σβάστικες. Στην πραγματικότητα, η σβάστικα είναι ένα από τα πλέον αρχέγονα σύμβολα της ανθρωπότητας. Τη συναντάμε στο Κίεβο, σε σκεύη και έργα τέχνης που χρονολογήθηκαν με άνθρακα-14, στα 15.000 έτη πριν από τη σημερινή επόχή. Τη συναντάμε επανειλημμένα στους πολιτισμούς της Ασίας, στους Ινδουιστές και τους Βουδιστές.

Στα σανσκριτικά, την αρχαία ινδική γλώσσα, «σβάστικα» σημαίνει «ευ ζην». Τη συναντάμε ακόμα στις αρχές του 20ού αι. στο σήμα της Coca Cola και της Carlsberg, στο σύμβολο των Αμερικανών προσκόπων και στην αμερικανική αεροπορία στρατού, όπως αναφέρει πρόσφατο ρεπορτάζ του BBC, βασισμένο σε έρευνα και βιβλίο του Αμερικανού γραφίστα Steven Heller.

Ινδία. Photo Credit: Dena van der Wal/flickr

Σβάστικα στον ποταμό Γάγγη, Ινδία. Στα σανσκριτικά, την αρχαία ινδική γλώσσα, «σβάστικα» σημαίνει «ευ ζην»Photo Credit: Dena van der Wal/flickr.

Όλα αυτά προτού ο Χίτλερ επιλέξει τη σβάστικα ως σύμβολό του. Υπάρχουν οι αφηγήσεις όσων επέζησαν από το Ολοκαύτωμα που ακόμη το πρόσωπό τους παραμορφώνεται από τον τρόμο στη θέα της σβάστικας. Υπάρχουν τα ντοκουμέντα. Υπάρχουν οι ψυχροί αριθμοί που μιλούν για εκατομμύρια θύματα. Όμως, οι αριθμοί σήμερα ακούγονται κι ως αύριο ξεχνιούνται, καθώς δεν έχουν όνομα, ούτε πρόσωπο που συσπάται από τον πόνο. Αν θέλετε να μάθετε για τις θηριωδίες των Γερμανών στον πόλεμο, επισκεφτείτε τα μαρτυρικά χωριά όσο ακόμα υπάρχουν επιζώντες. Ή έστω πάτε σ’ ένα μνημείο θυμάτων, σταθείτε και διαβάστε τα ονόματα.

Συναντάμε τη σβάστικα ακόμα και στο σήμα της Coca Cola, στις αρχές του 20ού αιώνα.

Το βράδυ του Δεκαπενταύγουστου του 1943 ανέτειλε η πανσέληνος κατακόκκινη, καθώς συντελούνταν έκλειψη Σελήνης. Στα χωριά του Αμβρακικού, καθώς καταλάγιαζε η ζέστη της μέρας, οι αγρότες έπιαναν δουλειά στα καλαμπόκια. Όσοι ζουν ακόμα από εκείνο το βράδυ, όλοι θυμούνται το χρώμα εκείνης της σελήνης, ακόμα και τις σκέψεις που αντάλλαξαν μεταξύ τους, τι άραγε θα συμβεί, γιατί το φεγγάρι πήρε το χρώμα του αίματος; Φιλήσυχοι άνθρωποι που καλλιεργούσαν τη γη και κοιτούσαν ακόμα τον ουρανό –προτού μαζευτούμε όλοι στις πόλεις και κοιτάμε κάτω στο πεζοδρόμιο ή, ακόμα χειρότερα πίσω, πάνω από τον ώμο μας. Λίγες ώρες αργότερα, καθώς έδυε η αυγουστιάτικη πανσέληνος του 1943, με τις πρώτες ακτίνες του ήλιου, 100 Γερμανοί στρατιώτες κύκλωναν το χωριό Κομμένο, στην ανατολική όχθη του Αράχθου. Όταν έφυγαν, πίσω τους άφησαν 317 νεκρούς, γυναίκες, γέρους, παιδιά, ακόμα και βρέφη.

Άγαλμα του Βούδα. Photo Credit: Fernando Mafra/flickr

Το αρχέγονο σύμβολο του «ευ ζην» της ανθρωπότητας έχει συνδυαστεί πλέον με σοβαρά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Λοιπόν; Είναι καλό ή κακό σύμβολο η Σβάστικα; Θα απαντήσω με μια μικρή αναδρομή σε άλλα σύμβολα: Σταυρό έχουν για σύμβολό τους οι Ερυθροσταυρίτες, οι οποίοι εθελοντικά ρισκάρουν την ζωή τους στην πρώτη γραμμή των πολέμων, των θεομηνιών και των πανδημιών, χωρίς κανένα προσωπικό όφελος, για να απαλύνουν τον πόνο κάποιων ανθρώπων (τραυματιών, ακρωτηριασμένων, ψυχορραγούντων) που ως χτες δεν ήξεραν καν πως υπάρχουν. Πόσο περισσότερο μεγαλείο ανθρώπινης ψυχής;

Πόρτα στο Βιετνάμ. Photo Credit: Gavin White/flickr

Θύρωμα στο Βιετνάμ. Photo Credit: Gavin White/flickr

Σταυρό είχαν επίσης για σύμβολό τους οι ιεροεξεταστές. Αυτοί που έκαψαν ζωντανό τον Τζιορντάνο Μπρούνο, όχι τόσο πολύ πίσω, το 1600, επειδή υποστήριζε πως η Γη είναι σφαιρική και γυρίζει γύρω από τον Ήλιο. Πόσο πιο άθλια, πιο μικρόψυχη πράξη, από το να σκοτώσεις έναν άνθρωπο μόνο και μόνο επειδή το μυαλό σου είναι πολύ μικρό για να χωρέσει την ειλικρίνειά του; Προσθέστε πολλές χιλιάδες, ίσως κι εκατοντάδες χιλιάδες ακόμη επώνυμα κι ανώνυμα θύματα θρησκευτικού φανατισμού, στο όνομα και το σύμβολο της θρησκείας της αγάπης, της συγχώρεσης και της ενσυναίσθησης.

Η ημισέληνος ήταν το πρώτο σύμβολο του Βυζαντίου, 800 χρόνια προτού υιοθετηθεί ο Σταυρός.

Με βάση τα πιο πάνω, είναι σύμβολο του καλού ή του κακού ο Σταυρός; Πάρτε την Ημισέληνο. Τι όμορφο, τι ρομαντικό σύμβολο! Μια φέτα Σελήνης σε σύνοδο με την Αφροδίτη (Αυγερινό ή Αποσπερίτη), επάνω από το λυκαυγές ή το λυκόφως. Τόσο όμορφο σύμβολο που πάει τουλάχιστον πέντε χιλιετίες πίσω, καθώς το συναντάμε στα νομίσματα των Σουμερίων, στον πρώτο γνωστό οργανωμένο πολιτισμό της Μεσοποταμίας.

Ομάδα χόκεϊ γυανικών, Καναδάς 1916. Photo Credit: Recuerdos de Pandora/flickr

Ήταν επίσης το πρώτο σύμβολο του Βυζαντίου, 800 χρόνια προτού υιοθετηθεί ο Σταυρός. Από το Βυζάντιο ίσως το πήραν ως σύμβολό τους οι Οθωμανοί που, κάτω από αυτό το σύμβολο, προχώρησαν στη σφαγή εκατοντάδων χιλιάδων Αρμενίων και Ποντίων. Προσθέστε τα εγκλήματα σε βάρος του Ελληνισμού στα 400 χρόνια της Τουρκοκρατίας κι έχετε τους λόγους που ένα τόσο όμορφο σύμβολο έχει πλέον αρνητική φόρτιση στο υποσυνείδητό μας, μολονότι υπήρξε ελληνικό για χιλιετίες προτού γίνει οθωμανικό.

Ράφια, Όκλαντ, Καλιφόρνια. Photo Credit: jessalyn aaland/flickr

Λοιπόν; Είναι καλό ή κακό σύμβολο η ημισέληνος; Ή το Σφυροδρέπανο; Από τη μια, το σφυρί του εργάτη. Από την άλλη, το δρεπάνι του αγρότη. Πόση αγνότητα, πόση εκτίμηση στον ανθρώπινο μόχθο για ένα καλύτερο αύριο; Με αυτό το σύμβολο οι αγρότες κι οι εργάτες αποτίναξαν τους τσιφλικάδες και τη μοναρχία. Μα κάτω από το ίδιο σύμβολο, ο Στάλιν έσφαξε εκατομμύρια αθώους και η φαρισαϊκή τάξη της νομενκλατούρας, στο όνομα δήθεν της προστασίας των δικαιωμάτων του αγρότη και του εργάτη, δημιούργησε την αθλιότητα του Γκουλάγκ, ώστε να παρατείνει για δύο γενιές τον παρασιτισμό της, ακριβώς σε βάρος αγροτών κι εργατών.

Με σύμβολο το Σφυροδρέπανο, οι αγρότες κι οι εργάτες αποτίναξαν τους τσιφλικάδες και τη μοναρχία.

Καλό ή κακό σύμβολο, λοιπόν, το Σφυροδρέπανο; Μα η αλήθεια είναι πως τα σύμβολα δεν είναι τίποτα παραπάνω (ή παρακάτω) απ’ αυτό που δηλώνει η ίδια η λέξη: Σύμβολα! Δεν υπάρχουν καλά και κακά σύμβολα. Υπάρχουν άνθρωποι που κάνουν υπέροχες ή άθλιες πράξεις στο όνομα συμβόλων. Η Σβάστικα είναι ένα αρχέγονο σύμβολο της ανθρωπότητας, το οποίο κάποια στιγμή χρησιμοποιήθηκε με τρόπο που δεν τιμά το είδος μας. Επειδή αυτή η στιγμή παραμένει σχετικά πρόσφατη, επειδή υπάρχουν ακόμη ονόματα και πρόσωπα που συσπώνται από πόνο στην ανάμνηση, το σύμβολο παραμένει φορτισμένο με αρνητικές εντυπώσεις.

Πάτωμα, Schindler’s Factory Museum. Photo Credit: Jonathan Adami/flickr

Δάπεδο στο Schindler’s Factory Museum. Photo Credit: Jonathan Adami/flickr

Όταν κάποτε τα ονόματα και τα πρόσωπα των θυμάτων μοιραία ξεχαστούν, η Σβάστικα θα απομείνει ως ένα ακόμα σύμβολο στην ιστορία της ανθρωπότητας, με τις μεγάλες και τις αρνητικές στιγμές της. Στον 21ο αι., κάποια στιγμή, σε μια, δυο, τρεις το πολύ γενιές, υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να σκάσουν οι βραδυφλεγείς βόμβες του παρόντος μας –υπερπληθυσμός, υποσιτισμός, ρύπανση, απόβλητα.

Τούβλα στην Ινδία. Photo Credit: Ian T Edwards/flickr

Πλίνθοι στην Ινδία. Photo Credit: Ian T Edwards/flickr

Και στον μεγάλο κόσμο, τον αδιάφορο, ποιος τάχα θα θυμάται τα θύματα, τον πόνο, τον τρόμο, την απελπισία του Άουσβιτς, του Νταχάου, των Καλαβρύτων, του Διστόμου, του Κομμένου; Έναν αιώνα μετά, ίσως μείνει μόνο του το κοριτσάκι με το κόκκινο πανωφόρι στη «Λίστα του Σίντλερ» να θυμίζει το τρομακτικό έγκλημα. Μα τελικά, αυτό δεν είναι η τέχνη; Το ύστατο, το λυτρωτικό καταφύγιο του ανθρώπινου πόνου.