Σε ένα συνέδριο συνωμοσιολόγων για τη δολοφονία του Κένεντι ξεσπά μια ξαφνική πυρκαγιά και σκοτώνονται καμιά εικοσαριά υποστηρικτές διαφόρων συνωμοσιών. Ανεβαίνουν όλοι μαζί στον παράδεισο, παρουσιάζονται στον Θεό και, φυσικά, το ερώτημα που τους καίει και θέλουν να μάθουν απ΄ τον ίδιο τον Ύψιστο είναι: «Ποιος σκότωσε τον Κένεντι;». Ο Θεός χαμογελάει ελαφρά και απαντά: «Παιδιά, είναι απλά τα πράγματα: Ο Όσβαλντ ήταν, και δεν είχε συνεργάτες». Οι συνωμοσιολόγοι κοιτάζονται μεταξύ τους και ψιθυρίζουν: «Μάγκες, η συγκάλυψη φτάνει ψηλότερα απ’ ό,τι φανταζόμασταν».
Στ΄αλήθεια, η δολοφονία του Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι στο Ντάλας εκείνο το ηλιόλουστο μεσημέρι του Νοεμβρίου του 1963 αποτελεί ένα ορόσημο τόσο για την αμερικανική ιστορία όσο και για την ιστοριογραφία γενικότερα, αλλά και μια έναρξη για την τέχνη (ή μήπως την επιστήμη;) της συνωμοσίας, που από εκείνη την στιγμή και μετά θα σημαδέψει την καθημερινότητά μας σε όλες τις εκφάνσεις της ως και σήμερα.
Σήμερα, 50 χρόνια μετά, θα ήθελα να απαριθμήσω μια σειρά από πράγματα που μάθαμε (ή όχι) χάρις στη δολοφονία του JFK, ως μια μικρή μορφή φόρου τιμής σε αυτήν την επέτειο.
-Η δολοφονία θα μπορούσε να οριστεί ως ένα καθαρά «κβαντικό» γεγονός, μια τραγική έκφραση της γάτας του Σρέντιγκερ στην οποία η κυματοσυνάρτηση τής δολοφονίας σπάει στο μυαλό του κάθε παρατηρητή. Το «πρόβλημα» της δολοφονίας από ένα σημείο και μετά φαντάζει καθαρά επιστημολογικό και το μεγαλύτερο τμήμα της ανάλυσης δεν αφορά στα ίδια τα γεγονότα αλλά στην παρατηρήσή τους και την καταγραφή τους.
-Η συνωμοσιολογία –όχι μόνο στην περίπτωση του Κένεντι– είναι ένας εύκολος τρόπος να εξηγήσουμε τον κόσμο, μια προσπάθεια να δώσουμε νόημα στα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας, ορίζοντας σχέσεις αιτιότητας (εκεί που δεν υπάρχουν) ώστε να ταιριάξουμε την παρατήρηση πάνω στη θεωρία μας (και όχι το αντίθετο). Είναι πολύ πιο καθησυχαστικό να ορίζουμε πολύπλοκες θεωρίες συνωμοσίας που κατευθύνουν την εξέλιξη των πραγμάτων και της ιστορίας, παρά να νιώθουμε σαν καρυδότσουφλα στο χάος του τυχαίου.
-Το γεγονός της δολοφονίας δεν πάσχει από έλλειψη στοιχείων, αλλά από υπερπληρότητα. Το πλήθος των μαρτυριών, των στοιχείων, ακόμη και του ανατριχιαστικού βίντεο της δολοφονίας, δρα με παράδοξο τρόπο σαν παράγοντας ανάπτυξης των θεωριών συνωμοσίας και όχι καταστολής τους. Αν, όπως εκδηλώνεται στη συγκεκριμένη περίπτωση, το πλήθος όλων αυτών των των πληροφοριών δεν μας επιτρέπει να είμαστε σίγουροι για την αλήθεια, τότε πώς θα μπορούσαμε να είμαστε σίγουροι για οποιαδήποτε αλήθεια στην επιστήμη της ιστορίας, που προέρχεται μάλιστα από μελέτη πολύ λιγότερων στοιχείων;
-Στην επιστημολογία του Thomas Kuhn και του Imre Lakatos το αποδεκτό παράδειγμα είναι καθαρά κοινωνικό γεγονός, αποτέλεσμα της συνολικής κοινής άποψης της επιστημονικής κοινότητας, και οι επιμέρους απόψεις τυχαίων επιστημόνων δεν έχουν θέση στην αποδοχή της αναπαράστασης της πραγματικότητας. Στην περίπτωση της δολοφονίας, ενώ η κοινή γνώμη κλίνει προς την πλευρά της συνωμοσίας (59% των Αμερικανών πιστεύουν σήμερα σε κάποια θεωρία συνωμοσίας για τη δολοφονία), η γνώμη των «ειδικών επιστημόνων» είναι ξεκάθαρα προς την άποψη της απλής δολοφονίας από τον Όσβαλντ και μόνο. Όπως και η Κβαντική Φυσική δεν έχει καμιά σχέση με την κοινή γνώμη, το ίδιο φαίνεται να ισχύει και με την Ιστορία.
-Η ιστορία του περίφημου «ανθρώπου με την ομπρέλα» (ενός άντρα που κρατούσε μια ομπρέλα ανοιχτή μες στη λιακάδα ακριβώς στο σημείο όπου δολοφονήθηκε ο Κένεντι, ως σύμβολο, όπως δήλωσε αργότερα, της ομπρέλας που κρατούσε ο Τσάμπερλεν στη δεκαετία του 1930 και ως έναν τρόπο να κριτικάρει τη σχέση της οικογένειας Κένεντι με τον Χίτλερ) αποτελεί την απόλυτη κατάρρευση όλων των θεωριών συνωμοσίας, αλλά ταυτόχρονα και μια ιστοριογραφική έκφραση του θεωρήματος μη πληρότητας του Γκέντελ: Για κάθε γεγονός, υπάρχουν γεγονότα που σχετίζονται με αυτό τα οποία είναι αληθινά αλλά δεν έχουν καμιά σχέση με το αίτιο του αρχικού γεγονότος.
-Η μελέτη και η ανάλυση της ζωής του Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ (έχει καταγραφεί το σύνολο της ζωής του, με εξαίρεση ελάχιστες ημέρες κατά το ταξίδι του στο Μεξικό λίγο πριν από την δολοφονία) δείχνει πως δεκάδες πράγματα θα μπορούσαν να είχαν συμβεί που θα τον κρατούσαν μακριά από το στόχαστρο του Μάνλιχερ Καρκάνο εκείνο το μεσημέρι (με πιο ουσιαστικό την διαλυμένη σχέση του με τη γυναίκα του): Είναι ένας ύμνος στο τυχαίο και την επίδρασή του στην ανθρώπινη ιστορία (αντίστοιχα, το τυχαίο είχε τεράστια θέση στην παρουσία του Τζακ Ρούμπι στο υπόγειο της αστυνομίας στα λίγα δευτερόλεπτα που χρειαζόταν για να μεταφερθεί ο Όσβαλντ, κάτι που οδήγησε, με τη σειρά του, στη δική του δολοφονία).
-Τα ελάχιστα δευτερόλεπτα του φιλμ της δολοφονίας του Έιμπρααμ Ζαπρούντερ αποτελούν την πιο σύγχρονη και ολοκληρωμένη έκφραση μιας αρχαίας τραγωδίας.
-Τα 6/10 του δευτερολέπτου που μεσολαβούν μεταξύ των δυο φωτογραφιών του Όσβαλντ στο υπόγειο της αστυνομίας κατά τη μεταφορά του, η πρώτη του Jack Beers και η δεύτερη του Robert Jackson, ακόμα ένας ύμνος στο τυχαίο, σηματοδοτούν το τέλος μιας καριέρας και την αρχή μιας παγκόσμιας επιτυχίας. Η μονάδα χρόνου 1 Beers, ίση με αυτό το χρονικό διάστημα, είναι το κβαντικό ελάχιστο που χωρίζει την τύχη από την ατυχία.
-Το σίγουρο είναι πως η δολοφονία αποτέλεσε έμπνευση για δεκάδες δημιουργούς. Ως παράδειγμα προς αποφυγήν αναφέρω το «JFK» του Oliver Stone, που χάριν της θεωρίας της συνωμοσίας διαστρέβλωσε πλήθος γεγονότων, πλασάροντας τη μυθοπλασία για πραγματικότητα. Στον αντίποδα, ως παραδείγματα εξαιρετικής μυθοπλασίας, σημειώνω τον «Ζυγό» του Don DeLillo και το «11/23/1963» του Stephen King.
Βιβλιογραφία: Vincent Bugliosi, «Reclaiming History». Vincent Bugliosi, «Four days in November». Don DeLillo, «Ζυγός». Stephen King, «11/23/1963».