Ο Κάλντερ δεν υπαινίσσεται τίποτα: αρπάζεται από πραγματικές, ζωντανές κινήσεις και πλάθει (φωτογραφία: greelane.com).

Δεν συμπαθώ τον Σαρτρ, αλλά το κείμενο που έγραψε το 1946 για τον αγαπημένο μου Alexander Calder είναι όμορφο. Οπότε είπα να σας το παραθέσω αυτούσιο (σχεδόν), έστω και σε μια πρόχειρη μετάφραση:

«Αν αληθεύει ότι η γλυπτική οφείλει να εγχαράξει την κίνηση στο ακίνητο, θα ήταν λάθος να προσομοιάσουμε την τέχνη του Κάλντερ μ’ εκείνην ενός γλύπτη. Αυτός δεν υπονοεί την κίνηση, τη συλλαμβάνει. Δεν προτίθεται να τη θάψει για πάντα μέσα σε μπρούτζο ή χαλκό, αυτά τα ένδοξα και ηλίθια υλικά, τα καταδικασμένα από τη φύση τους στην ακινησία. (Αντίθετα), με παράταιρες και ευτελείς πρώτες ύλες, με μικρά κόκαλα, με κασσίτερο ή ψευδάργυρο, στήνει παράξενες διατάξεις από μίσχους και φύλλα, δίσκους, φτερά, πέταλα. Πρόκειται για αντηχεία, για παγίδες, κρέμονται από την άκρη μιας χορδής όπως μια αράχνη από την άκρη του ιστού της ή, αλλιώς, στριμώχνονται πάνω σ’ ένα βάθρο, θαμπά, συνεστραμμένα, ψευτοκοιμισμένα. (Ύστερα), τα διαπερνάει τυχαία ένα ρίγος, τα ζωντανεύει· εκείνα το διοχετεύουν, του δίνουν μια φευγαλέα μορφή: Ένα Κινητό γεννήθηκε.

«Mobile with 14 Flags»: έργο που φτιάχτηκε το 1945 (φωτογραφία: moma.org).

Ένα Κινητό: μια μικρή τοπική γιορτή, ένα αντικείμενο που ορίζεται από την κίνησή του και που δεν υπάρχει πέραν του εαυτού του. Ένα λουλούδι που μαραίνεται μόλις σταματήσει, ένα καθαρό παιχνίδι κίνησης, όπως υπάρχουν καθαρά παιχνίδια φωτός. Κάποιες φορές, ο Κάλντερ διασκεδάζει μιμούμενος μια φυσική μορφή: μου έκανε δώρο ένα παραδεισένιο πουλί με σιδερένια φτερά· αρκεί μια ζεστή πνοή να το χαϊδέψει την ώρα που δραπετεύει απ’ το παράθυρο: το πουλί ξεδιπλώνεται κουδουνίζοντας, ορθώνεται, στροβιλίζεται, κουνάει το κεφάλι του με το λοφίο, συστρέφεται, ταλαντεύεται και μετά, ξάφνου, λες και υπακούει σ’ ένα αόρατο νεύμα, επιστρέφει με ολάνοικτες τις φτερούγες του.

«Ο Κάλντερ δεν μιμείται τίποτα και δεν γνωρίζω τέχνη λιγότερο ψεύτικη από τη δική του», σημειώνει ο Σαρτρ.

Αλλά, τις περισσότερες φορές, (ο Κάλντερ) δεν μιμείται τίποτα και δεν γνωρίζω τέχνη λιγότερο ψεύτικη από τη δική του. Η γλυπτική υπαινίσσεται την κίνηση, η ζωγραφική το βάθος ή το φως. Ο Κάλντερ δεν υπαινίσσεται τίποτα: αρπάζεται από πραγματικές, ζωντανές κινήσεις και πλάθει. Τα Κινητά του δεν σημαίνουν τίποτα, δεν παραπέμπουν παρά στον εαυτό τους: υπάρχουν, αυτό είναι όλο. Είναι απολυτότητες.

Σε αυτά, το «μέρος του Διαβόλου» είναι ίσως ισχυρότερο από κάθε άλλη ανθρώπινη δημιουργία. Έχουν πάρα πολλά ελατήρια, είναι πολύ περίπλοκα ώστε ένα ανθρώπινο μυαλό να μπορεί να προβλέψει όλα τα καμώματά τους, ακόμα και το μυαλό του δημιουργού τους. Για καθένα από αυτά, ο Κάλντερ καθορίζει ένα γενικό πεπρωμένο στην κίνησή του και μετά το εγκαταλείπει· είναι η ώρα, ο ήλιος, η ζέστη, ο άνεμος που θα αποφασίσουν το χορό του. Έτσι, το αντικείμενο παραμένει πάντα μετέωρο μεταξύ δουλοφροσύνης του γλυπτού και ανεξαρτησίας των φυσικών φαινομένων.

Υπήρξε ένας μετρ της κίνησης (φωτογραφία: cardigallery.com).

Κάθε εξέλιξη είναι μια έμπνευση της στιγμής. Διακρίνεις το θέμα που συνέθεσε ο δημιουργός του, αλλά πάνω του είναι κεντημένες ένα σωρό προσωπικές παραλλαγές. (Η σύλληψη) έχει λιγάκι έναν jazz-hot αέρα, μοναδικό και εφήμερο, όπως ο ουρανός, όπως το πρωί· αν το έχασες, το έχασες για πάντα. Ο Valéry έλεγε για τη θάλασσα ότι πάντα ξεκινάει ξανά. Ένα έργο του Κάλντερ μοιάζει με τη θάλασσα κι είναι γοητευτικό σαν κι εκείνη: πάντα από την αρχή, πάντα νέο. Δεν προσφέρεται για μια περιστασιακή ματιά: πρέπει να το ζήσεις και να αφεθείς. Έτσι η φαντασία αντλεί χαρά απ’ αυτές τις καθαρές μορφές που εναλλάσσονται, ελεύθερες και συνάμα ρυθμισμένες.

Οι κινήσεις αυτές που το μόνο που θέλουν είναι να δώσουν χαρά και να μαγνητίσουν το βλέμμα, έχουν ένα βαθύ, θά ‘λεγες μεταφυσικό, νόημα. Καθότι η κίνηση από κάπου θα πρέπει να προέλθει. Κάποτε ο Κάλντερ τροφοδοτούσε τα Κινητά του μέσα από ένα ηλεκτρικό μοτεράκι· τώρα τα παρατάει εν μέσω της φύσης, σ’ έναν κήπο, κοντά σ’ ένα ανοιχτό παράθυρο, τα αφήνει να δονούνται στον άνεμο σαν αιολικές άρπες· να τρέφονται απ’ τον αέρα, να ανασαίνουν, να αντλούν ζωή από τη νεφελώδη εκείνη της ατμόσφαιρας. […]

Τα Κινητά του Κάλντερ είναι όντα παράδοξα, μεταξύ ύλης και ζωής.

Το κινητικό γλυπτό του Κάλντερ κλυδωνίζεται, διστάζει, θά’ λεγες πως σφάλλει και ανασυντάσσεται. […] Έχει τη δικιά του ζωή. Μια μέρα που μίλαγα μαζί του στο εργαστήρι του, ένα Mobile που μέχρι τότε έστεκε ήρεμο, άρχισε να το πιάνει βίαιη ταραχή, Έκανα ένα βήμα πίσω, νομίζοντας πως του είχα ξεφύγει. Και μετά ξάφνου, εκεί που η ταραχή φαινόταν να το έχει εγκαταλείψει και ότι είχε περιπέσει σε ακαμψία θανάτου, η μακριά μεγαλοπρεπής ουρά του, ακίνητη ίσαμε τότε, μπήκε νωχελικά σε λειτουργία, σχεδόν άκεφα, στριφογύρισε στον αέρα περνώντας ξυστά από τη μύτη μου.

Αυτοί οι δισταγμοί, αυτές οι ανακτήσεις, αυτά τα ψηλαφήματα, οι αδεξιότητες, οι ξαφνικές αποφάσεις, αλλά κυρίως αυτή η εξαίσια ευγένεια του κύκνου κάνουν τα Κινητά του Κάλντερ όντα παράδοξα, μεταξύ ύλης και ζωής. Άλλοτε οι κινήσεις τους μοιάζουν να έχουν ένα σκοπό κι άλλοτε στη διαδρομή λες κι έχουν ξεχάσει ποιος μπορεί να ήταν αυτός και χάνονται σε ανόητες μετεωρίσεις.

Το δικό μου πουλί πετά, επιπλέει, κολυμπάει σαν κύκνος, σαν φρεγάτα, είναι ένα, ένα και μόνο πουλί, κι ύστερα, ξαφνικά, αποσυντίθεται· το μόνο που απομένει είναι μεταλλικές βέργες που τις διατρέχουν μάταια ελαφρές δονήσεις. Αυτά τα κινητικά γλυπτά, που δεν είναι ούτε τελείως ζωντανά ούτε τελείως μηχανικά, που κάθε στιγμή σε αποσυντονίζουν και, ωστόσο, πάντα επανέρχονται στην προτεραία κατάσταση, μοιάζουν με υδρόβια φυτά που παρασύρονται από το ρεύμα, μοιάζουν με τα πέταλα μιας μιμόζας […].

Αριστερά: μια αυτοπροσωπογραφία του. Δεξιά: ο πίνακάς του με τίτλο Excavation (φωτογραφία: calder.org).

Με δυο λόγια, παρότι ο Κάλντερ δεν ήθελε να μιμηθεί τίποτα –γιατί δεν ήθελε τίποτα, παρεκτός να δημιουργήσει κλίμακες και συγχορδίες άγνωστων κινήσεων- (τα Κινητά του) είναι ταυτόχρονα λυρικές επινοήσεις, τεχνικοί συνδυασμοί σχεδόν μαθηματικοί, αλλά και το ευαίσθητο σύμβολο της Φύσης, αυτής της μεγάλης αόριστης Φύσης που σπαταλά τη γύρη και προξενεί ξαφνικά το πέταγμα χιλιάδων πεταλούδων και για την οποία ποτέ δεν ξέρουμε αν είναι μια τυφλή αλληλουχία αιτίων και αιτιατών ή η δειλή ανάπτυξη, μονίμως σε υστέρηση, γεμάτη εμπόδια, μιας εμφορούμενης Ιδέας».

Νεαρός ακόμη συναντάει έναν κατασκευαστή παιχνιδιών σερβικής καταγωγής κι αρχίζουν να του μπαίνουν καλλιτεχνικές ιδέες.

Ο Alexander Calder γεννήθηκε στις 22 Ιουλίου 1898 στο Λόουντον της Πενσυλβάνια. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια καλλιτεχνών, η οποία τον ενθάρρυνε από μικρό να δημιουργεί και να καινοτομεί. Εγκαθιστούν το ατελιέ του στο κελάρι του σπιτιού τους στην Καλιφόρνια όπου έχουν μετακομίσει. Εκείνος, είναι παθιασμένος με την κίνηση και θέλει να γίνει μηχανολόγος μηχανικός.

Τελικά, το 1923, ο «Sandy», όπως τον φωνάζουν οι γονείς του, εγγράφεται σε μια Σχολή Καλών Τεχνών της Νέας Υόρκης. Τρία χρόνια αργότερα, αριβάρει στο Παρίσι για να δοκιμάσει την τύχη του ως ζωγράφος και illustrator. H συνάντησή του μ’ έναν κατασκευαστή παιχνιδιών σερβικής καταγωγής του βάζει ιδέες: αρχίζει να δουλεύει το σύρμα, να φτιάχνει μικρά ζωόμορφα παιχνίδια εμπνευσμένα από τα σκίτσα που έκανε παιδί στους ζωολογικούς κήπους της Νέας Υόρκης.

Το Cirque Calder, ένα μικροσκοπικό τσίρκο καμωμένο από σύρμα, ύφασμα, σπάγκο, καουτσούκ, φελλό κι ό,τι άλλο έπεφτε στα χέρια του (Φωτογραφία: whitneymedia.org).

Από τα μαστορέματα αυτά θα προκύψει ένας ολόκληρος κόσμος: είναι το Cirque Calder, ένα μικροσκοπικό τσίρκο καμωμένο από σύρμα, ύφασμα, σπάγκο, καουτσούκ, φελλό κι ό,τι άλλο έπεφτε στα χέρια του. Μ’ αυτό έδινε ολόκληρες παραστάσεις, συνοδεία μουσικής. Εκείνος έπαιζε το ρόλο του μαριονετίστα και του μαέστρου. Το έργο έγινε τάχιστα δημοφιλές μεταξύ της παρισινής πρωτοπορίας και σήμερα εκτίθεται στο Whitney.

Αριστερά: το πορτρέτο του Fernand Léger. Δεξιά: το πορτρέτο της Kiki de Montparnasse.

Εκείνη την εποχή, διασκεδάζει να δημιουργεί πορτρέτα των φίλων του από σύρμα, όπως του Fernand Léger. Το 1928, η γνωριμία με την Kiki de Montparnasse, τη μούσα του Man Ray, θα γίνει πηγή έμπνευσης για τρία αριστουργηματικά πορτρέτα της. Γίνεται επίσης επιστήθιος φίλος του Piet Mondrian, του οποίου θαυμάζει πολύ τα έργα. Έτσι, αποφασίζει να ριχτεί κι εκείνος στην περιπέτεια της αφηρημένης τέχνης, αλλά προσθέτοντάς της κίνηση. Πηγή έμπνευσης ο χορός των άστρων και του κόσμου.

To αεροσκάφος Douglas DC-8-62 όπως το ζωγράφισε (φωτογραφία: aerocorner.com).

Ο Marcel Duchamp το 1932 επινοεί τον κατάλληλο όρο για τα αιωρούμενα γλυπτά του Κάλντερ: Κινητά.

Είναι ο Marcel Duchamp που το 1932 επινοεί τον κατάλληλο όρο γι’ αυτά τα αιωρούμενα γλυπτά του Κάλντερ: Κινητά. Ένα γαλλικό λογοπαίγνιο που σημαίνει τόσο «κίνηση» όσο και «κίνητρο». Αλλά υπάρχουν και τα Σταθερά (Stabiles), που βασίζονται στη διαμετρικά αντίθετη αρχή της ακινησίας. Γλυπτά αυτοφερόμενα, στατικά, αφηρημένα, μνημειώδη, τα οποία ονομάστηκαν έτσι από τον Jean Arp. Προγενέστερα κατά πολύ της Χρύσας.

Δημιούργησε και τα Σταθερά (Stabiles), που βασίζονται στη διαμετρικά αντίθετη αρχή της ακινησίας.

Η δεκαετία του ’30 ήταν γόνιμη για κείνον. Τον Ιούνιο του 1929, ενώ ταξίδευε με πλοίο από το Παρίσι στη Νέα Υόρκη, ο Κάλντερ γνωρίζει τη Λουίζα Τζέιμς, εγγονή του Χένρι Τζέιμς και του φιλοσόφου Γουίλιαμ Τζέιμς. Παντρεύτηκαν το 1931. Μετά, εκτελεί την παραγγελία για το Mercury Fountain, σύμβολο της αντίστασης στον Φράνκο, το οποίο εκτίθεται στο ισπανικό περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης του 1937 στο Παρίσι. Ακριβώς εξαιτίας της ανόδου του φασισμού στην Ευρώπη, το ζεύγος επιστρέφει στις ΗΠΑ και εγκαθίσταται σ’ ένα αγροτόσπιτο στο Κονέκτικατ. Κάνουν δυο παιδιά.

Το Mercury Fountain, σύμβολο της αντίστασης στον Φράνκο, το οποίο εκτίθεται στο ισπανικό περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης του 1937 στο Παρίσι (φωτογραφία: theculturetrip.com).

Στην αγαπημένη του Γαλλία, όπου θα περάσει το μισό μέρος της ζωής του, θα επιστρέψει το 1953. Χάρη σ’ ένα φίλο, ανακαλύπτει το Saché, ένα χωριό κοντά στην Tours με θέα την κοιλάδα. Εκεί, με τη Λουίζα, ο Αλεξάντερ Κάλντερ κτίζει ένα τεράστιο εργαστήριο των 300 τ.μ. σε δύο επίπεδα. Το ολοκληρώνουν το 1963, για να ακολουθήσει η κατασκευή ενός σπιτιού παραδίπλα σε σχέδια του αρχιτέκτονα Jean-Claude Drouin.

Ο Κάλντερ δημιούργησε σκηνικά για περισσότερες από 12 θεατρικές παραστάσεις και σχεδίασε πάνω από 2.000 κοσμήματα.

Από το 1989, το Αtelier Calder φιλοξενεί καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να προωθήσουν τους δημιουργικούς πειραματισμούς του, έχοντας εξελιχθεί σε εμβληματικό κέντρο της ιστορίας της τέχνης. Το 2001, έμεινε εκεί η Marina Abramović, ενώ φέτος είναι η σειρά της Αμερικανίδας Samara Golden.

Στο ατελιέ του (φωτογραφία: calder.org).

Τη δεκαετία του 1950, ο Κάλντερ επικεντρώθηκε περισσότερο στην παραγωγή μνημειακών γλυπτών (η περίοδος των agrandissements), ενώ από τη δεκαετία του 1960 και μετά ανέλαβε όλο και περισσότερες δημόσιες παραγγελίες. Αξιοσημείωτα παραδείγματα είναι το .125 (1957) για το αεροδρόμιο JFK της Νέας Υόρκης, το Spirale (1958) για την UNESCO στο Παρίσι και το Trois disques, παραγγελία για την Expo 67 στο Μόντρεαλ.

To Spirale βρίσκεται στο Παρίσι (φωτογραφία: calder.org).

Το μεγαλύτερο γλυπτό του, ύψους 25,7 μ,, είναι το El Sol Rojo, που κατασκευάστηκε έξω από το Estadio Azteca για τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1968 στην Πόλη του Μεξικού. Πολλά από τα δημόσια έργα του είναι παραγγελίες διάσημων αρχιτεκτόνων- για παράδειγμα, ο I.M. Pei ανέθεσε το La Grande Voile, ένα σταθερό γλυπτό ύψους 25 τόνων και 40 μ. για το ΜΙΤ το 1966.

Το El Sol Rojo, που κατασκευάστηκε έξω από το Estadio Azteca για τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1968 στην Πόλη του Μεξικού (φωτογραφία: aquisantafe.com).

Πέραν των άλλων, ο Κάλντερ δημιούργησε σκηνικά για περισσότερες από 12 θεατρικές παραστάσεις, με κυριότερες εκείνες για τη Μάρθα Γκράχαμ, από το Panorama του 1935 ώς το Works in Progress του 1968.

Επίσης, έφτιαξε πάνω από 2.000 κοσμήματα, κυρίως δώρα για τους φίλους του. Φανερώνουν τη γοητεία που του ασκούσε η τέχνη της Αφρικής. Σχεδόν ποτέ δεν χρησιμοποιούσε συγκόλληση. Για τον φίλο του Joan Miró, τοποθέτησε ένα θραύσμα από ένα σπασμένο πορσελάνινο δοχείο σε ένα ορειχάλκινο δαχτυλίδι. Το 1942, η Peggy Guggenheim φόρεσε ένα σκουλαρίκι του Calder και ένα του Yves Tanguy στα εγκαίνια της γκαλερί της στη ΝΥ, για να δείξει την ίση πίστη της στην υπερρεαλιστική και την αφηρημένη τέχνη.

Εφτιαξε ακόμη και κοσμήματα (φωτογραφία: artblart.files.wordpress.com).

Από τις πιο ασυνήθιστες συνεργασίες του ήταν αυτή με την Braniff International Airways. Ζωγράφισε γι’ αυτήν το 1972 ένα αεροσκάφος Douglas DC-8-62, το οποίο ονομάστηκε Flying Colors, και 50 γκουάς. Δυο χρόνια αργότερα, σειρά είχε η ναυαρχίδα του στόλου, ένα τζετ Boeing 727-291 και είχε το παρατσούκλι Sneaky Snake, για τον εορτασμό των 200 χρόνων των ΗΠΑ.

Η BMW 3.0 CSL για τις 24 ώρες του Le Mans (Φωτογραφία: bmwblog.com).

Κι ακόμα είναι ο πρώτος που θα συνεργαστεί στο project του Hervé Poulain που στόχο είχε να δώσει χαρακτήρα σε μια BMW 3.0 CSL για τις 24 ώρες του Le Mans. Στο δε πλαίσιο της σειράς BMW Art car, η οποία σήμερα εκτίθεται στο μουσείο της μάρκας στο Μόναχο, θα τον διαδεχτούν καλλιτέχνες όπως οι Andy Warhol, César, Arman, Roy Lichtenstein, Georges Wolinski, Frank Stella…

Ο Αλεξάντερ Κάλντερ πέθανε απροσδόκητα στις 11 Νοεμβρίου 1976 στη Νέα Υόρκη από καρδιακή προσβολή. Ήταν μετά τα εγκαίνια μιας μεγάλης αναδρομικής του στο Whitney. Θα επηρεάσει τον Jean Tinguely, τον Takis, την ομάδα Zero… Θα τους διδάξει ποίηση. Την ψυχή του εξακολουθεί να την ψιθυρίζει ο άνεμος.

 

Διαβάστε ακόμα: Balthus, 20 χρόνια από τον θάνατο του αινιγματικού grand maître.

 

 

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook

Button to top