Ανάργυρος Δενιόζος: «Η μουσική της φύσης μας διδάσκει να ακούμε»

Ο Ανάργυρος Δενιόζος είναι συνθέτης και μουσικολόγος (φωτο Χρήστος Σακελλαρίδης).

– Maestro, την Κυριακή θα παρακολούθησουμε το OPEN DAY Μουσικές Οικολογίες στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση. Τα OPEN DAY πραγματοποιούνται εδώ και αρκετά χρόνια. Ποιο είναι το περιεχόμενο αυτού του θεσμού;
Εδώ και οκτώ χρόνια έχουμε τη χαρά η Στέγη και ο Χρήστος Καρράς να υποστηρίζουν ένα σημαντικό project εξοικείωσης του κοινού με τις μουσικές πρωτοπορίες του 20ου και του 21ου αιώνα. Κάθε χρόνο έχουμε μια θεματική: πορτραίτα συνθετών, μουσικών και ιδεολογικών ρευμάτων, πόλεων. Φέτος το θέμα μας είναι οι Μουσικές Οικολογίες.

»Κάθε χρόνο, για μια ολόκληρη ημέρα, από το απόγευμα ως το βράδυ, όλοι ο χώροι της Στέγης γεμίζουν από παράλληλες εκδηλώσεις, στις οποίες όλοι είναι ελεύθεροι να έλθουν και να παρακολουθήσουν όσο θέλουν, με δωρεάν είσοδο και χωρίς υποχρέωση να μείνουν ως το τέλος. Μπορεί κάποιος να εμβαθύνει ή να πάρει απλώς μια γεύση. Είναι ένα σχήμα με πρωτοποριακές εκδηλώσεις πολύ υψηλού επιπέδου που απευθύνεται εξίσου στους ειδικούς της σύγχρονης μουσικής όσο και στους αμύητους αλλά φιλοπερίεργους ακροατές που θα ήθελαν να γνωρίσουν καλύτερα πού βρίσκεται η μουσική σήμερα με ένα εξαιρετικά βολικό τρόπο πρώτης προσέγγισης.

»Μερικοί ενδεικτικοί αριθμοί: φέτος έχουμε γύρω στους 90 συμμετέχοντες καλλιτέχνες, 20 ώρες μουσικής και ήχου, περί τα 50 έργα, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων σε πρώτη πανελλήνια εκτέλεση! Είσοδος από τις 16.00 ως τις 21.00, σε όλα ελεύθερη, όπως και η… έξοδος.

– Ο τίτλος του φετινού OPEN DAY είναι “Μουσικές Οικολογίες”. Θα είναι μια ημερίδα περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης;
Όταν αναφερόμαστε στην Οικολογία, η σκέψη των περισσοτέρων επικεντρώνεται στα θέματα του φυσικού περιβάλλοντος. Ο Felix Guattari με το κείμενο του «Οι Τρεις Οικολογίες» επέκτεινε ριζικά και ριζοσπαστικά την αντίληψη μας για το τι είναι Οικολογία, Οικολογική Συνειδητοποίηση και Δράση. Μας μιλά για τρία διαφορετικά πεδία στα οποία εφαρμόζεται η οικολογική σκέψη: το περιβάλλον, τις κοινωνικές σχέσεις και την ανθρώπινη υποκειμενικότητα. Τρία αλληλένδετα φάσματα της ανθρώπινης εμπειρίας. Η μουσική από την φύση της συνομιλεί σε διαφορετικούς βαθμούς με καθένα από αυτά τα πεδία. Στις σύγχρονες εκφράσεις της ο διάλογος αυτός τοποθετείται στο κέντρο των αναζητήσεων διαφορετικών μουσικών σχολών, αισθητικών και προσεγγίσεων.

»Στην ιστορία της μουσικής έχουμε πολλά έργα που μεταφέρουν την εμπειρία από τη φύση. Συνήθως όμως μιλάμε για ηχομίμηση ή για προγραμματική μουσική. Πώς σχετίζονται τα έργα που θα ακούσουμε με αυτή την παράδοση;
Ενδεικτικά μπορούμε να δούμε το έργο του Alvin Lucier “Panorama”. Σε αυτό ο συνθέτης επιλέγει να επικεντρωθεί στις ιδιότητες του ήχου, τοποθετώντας τον όμως σε ένα ιδιαίτερο, ποιητικό περιβάλλον. Οι μικροδιαφορές στο τονικό ύψος και το κούρδισμα παράγουν πλούσια ακουστικά φαινόμενα. Στο Panorama, η μουσική γραμμή είναι το πανόραμα του Αλπικού Τοπίου, αναφορά στους καλλιτέχνες της πρώτης εκτέλεσης.

Ο Alvin Lucier στο έργο του «Panorama» επιλέγει να επικεντρωθεί στις ιδιότητες του ήχου, τοποθετώντας τον όμως σε ένα ιδιαίτερο, ποιητικό περιβάλλον (issueprojectroom.org).

»Ο εννοιακός ζωγράφος Sol LeWitt εμπνευσμένος από την ίδια ιδέα, δημιουργεί μία τεράστια τοιχογραφία: στην αυθεντική γραμμή του Πανοράματος προστίθενται χειροποίητες γραμμές πάνω και κάτω από αυτή, ζωγραφισμένες μία μία, με όλην την λεπτομερεια αλλά και τις ατέλειες που εισάγει το ανθρώπινο χέρι και ονομάζει το έργο Copied Lines. O Lucier απαντά με ένα νέο έργο, το Copied Lines (Panorama II): μια καινούρια αποτύπωση κορυφογραμμής, αυτήν την φορά στο Colorado των ΗΠΑ και συνοδευτικές γραμμές, με τον τρόπο του LeWitt, ένα τρομπόνι και 13 έγχορδα που το περιβάλλουν, ακολουθούν και δημιουργούν μια πλούσια ηχητική αλληλεπίδραση μαζί του.

– Ενώ παραδοσιακά στην κλασική μουσική μιλάμε για μελωδία και αρμονία, εδώ μιλάμε πολύ για την φυσική διάσταση της μουσικής, τον ήχο;
Και όχι μόνο! Ξανασυζητάμε το νόημα λέξεων όπως μουσικός ήχος, θόρυβος, μουσική και ακουστική εμπειρία, αντίληψη. Γεγονός είναι πως σε όλη την Ιστορία της Μουσικής, σε περιόδους έντονης αναζήτησης ανανέωσης της, οι θεωρητικοί και οι συνθέτες ανατρέχουν στη φύση του πρωτογενούς υλικού της, του Ήχου, προκειμένου να βρουν νέες ιδέες, νέες μεθοδολογίες, τελικά, νέα ακούσματα. Η Φασματική Μουσική είναι η πλέον πρόσφατη σχετική περίπτωση. Ξεκινώντας από τα τέλη της δεκαετίας του ‘60, ομάδες συνθετών από διαφορετικά μέρη του κόσμου, (Γαλλία, ΗΠΑ, Γερμανία, Ρουμανία) χρησιμοποιούν την ανάλυση των σύνθετων ήχων που μας περιβάλλουν (μουσικών και μη) και το πως ο ανθρώπινος νους τους συλλαμβάνει και κατανοεί, ως πρότυπα υλικά και διαδικασίες για την μουσική δημιουργία. Μιλάμε δηλαδή για μία νέα μουσική της φύσης, ή πιο σωστά για το τι μας διδάσκει σήμερα η φύση (με την βοήθεια της τεχνολογίας) στο πώς να ακούμε, να γράφουμε, να αντιλαμβανόμαστε.

– Ο ήχος ως φυσικό φαινόμενο αποτελεί μια επιστροφή στη φυσική υλικότητα;
Πράγματι. Το τραγούδι των πουλιών για παράδειγμα αποτελεί μία από τις διαρκείς αναφορές στην μουσική. Ας σημειώσουμε πως μία από τις πιο δημοφιλείς θεωρίες για την γέννηση της μουσικής εξακολουθεί να είναι αυτή που την αποδίδει στη μίμηση από τον άνθρωπο ακριβώς του τραγουδιού των πουλιών. Συνήθως μέχρι τις ημέρες μας, ενέπνεε κάποια σχήματα, κάποιες μελωδικές κινήσεις στυλιζαρισμένες, που «κόβονταν και ράβονταν» πάνω στο καλούπι της εκάστοτε μουσικής γλώσσας. Σήμερα μιλάμε για κάτι εντελώς διαφορετικό. Η υλικότητα του τραγουδιού των πουλιών, το αντικείμενο καθεαυτό δημιουργεί νέες μουσικές «θεωρίες».

»Ένας σχετικά πρόσφατος επιστημονικός κλάδος είναι η Ζωομουσικολογία, η μελέτη της μουσικής των ζώων ή μάλλον οι μουσικές πτυχές του ήχου και της ηχητικής επικοινωνίας που παράγονται και προσλαμβάνονται από τα ζώα. Η Ζωομουσικολογία ως πεδίο εγκαινιάζεται στο βιβλίο του Γάλλου συνθέτη François-Bernard Mâche, «Μουσική, Μύθος και Φύση ή τα δελφίνια του Αρίωνα (1983). Μαθητής του Olivier Messiaen, του οποίου το πάθος για το τραγούδι των πουλιών θα εμπνεύσει και θα μετασχηματιστεί σε μεγάλο αριθμό έργων, ο Mâche «δανείζεται» ηχητικά πρότυπα από τον φυσικό κόσμο (ομιλία, ήχοι εντόμων, φυσικά φαινόμενα, κοκ.) τα οποία μετασχηματίζει σε μουσικές μορφές.

«Ο Felix Guattari με το κείμενο του ”Οι Τρείς Οικολογίες” επέκτεινε ριζικά και ριζοσπαστικά την αντίληψη μας για το τι είναι Οικολογία, Οικολογική Συνειδητοποίηση και Δράση».

– Δηλαδή οι φυσικοί ήχοι ή οι ήχοι των ζώων μπορούν να είναι καλλιτεχνικά ενδιαφέροντες;
Μία από τις πρώτες οικολογικές καμπάνιες που έγιναν γνωστές σε πολύ κόσμο ήταν αυτή της Greenpeace με τον τίτλο Save the Whales (1975 – ). Στα πλαίσια της εκστρατείας αυτής ζητήθηκε από πολλούς καλλιτέχνες να δημιουργήσουν έργα που θα βοηθούσαν στην ευαισθητοποίηση του κοινού στους σκοπούς της. Ανάμεσα σε αυτούς περιλαμβάνονται οι John Cage, Toru Takemitsu, των οποίων τα σχετικά έργα θα ακουστούν στο OPEN DAY, κ.α. Το λεγόμενο “τραγούδι της φάλαινας” έγινε γνωστό ιδίως με τον εξαιρετικά δημοφιλή δίσκο του βιο-ακουστικολόγου Roger Payne, Songs of the Humpback Whale του 1970 και έκτοτε αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά πολιτιστικά εμβλήματα της οικολογικής ευαισθητοποίησης. Οι ίδιοι οι ήχοι, μπορεί να είναι καθαυτοί ενδιαφέροντες όταν τοποθετούνται σε ένα περιβάλλον που αναδεικνύει τη μορφή τους και τους αρθρώνει σε διαδοχές και συνέχειες που δημιουργούν νόημα στο μυαλό του ανθρώπου-ακροατή.

– Υπάρχει κάποιος συνθέτης στο έργο του οποίου η οικολογία να έχει κεντρικό ρόλο;
Απο τους πιο γνωστούς συνθέτες που συνδέονται με την οικολογία, ο βραβευμένος με βραβείο Pulitzer, John Luther Adams, συμμετέχει από το 1975 ενεργά στο κίνημα προστασίας του περιβάλλοντος και τον οικολογικό ακτιβισμό. Κεντρική θέση στο έργο του καταλαμβάνει η έννοια της Ηχητικής Γεωγραφίας. Γράφει για την μουσική του: «(είναι) βαθιά επηρεασμένη από τον φυσικό κόσμο και μια ισχυρή αίσθηση του τόπου. Μέσω της συνεχούς ακρόασης των λεπτών συντονισμών του “βόρειου ήχου” (σημ.: του ήχου των αρκτικών και ημιαρκτικών περιοχών) ελπίζω να εξερευνήσω το έδαφος της ηχητικής γεωγραφίας – εκείνη την περιοχή ανάμεσα στον τόπο και τον πολιτισμό, ανάμεσα στο περιβάλλον και τη φαντασία».

– Ποια είναι η θέση που έχουν αυτά τα “ηχοτοπία” στη μουσική οικολογία;
Ένα ηχοτοπίο ή soundscape είναι η ανθρώπινη αντίληψη του ακουστικού περιβάλλοντος μέσα στα πλαίσιο του. Ο όρος έγινε ευρέως γνωστός από τον Καναδό συνθέτη R. Murray Schafer. Η μελέτη του soundscape είναι το αντικείμενο της ακουστικής οικολογίας. Η Ακουστική Οικολογία είναι η επιστήμη η οποία μας βοηθά να κατανοήσουμε τους διαμεσολαβούντες ήχους ανάμεσα σε οποιονδήποτε ζωντανό οργανισμό και το περιβάλλον γύρω του.

»Η ιδέα του ηχοτοπίου αναφέρεται τόσο στο φυσικό ακουστικό περιβάλλον, που αποτελείται από φυσικούς ήχους, συμπεριλαμβανομένων της φωνητικής έκφρασης των ζώων, η έκφραση του συλλογικού ενδιαιτήματος, οι ήχοι που παράγονται από τις καιρικές συνθήκες και άλλα φυσικά στοιχεία, οι περιβαλλοντικοί ήχοι που δημιουργούνται από τον άνθρωπο όπως η μουσική σύνθεση, ο ηχητικός σχεδιασμός και η γλώσσα, η εργασία και οι ήχοι μηχανικής προέλευσης που προκύπτουν από τη χρήση της βιομηχανικής τεχνολογίας. Σημαντικό είναι πως ο όρος soundscape περιλαμβάνει επίσης την αντίληψη του ακροατή για τους ήχους που ακούγονται ως ένα περιβάλλον: «πώς το περιβάλλον αυτό κατανοείται από εκείνους που ζουν μέσα σε αυτό» και ως εκ τούτου μεσολαβεί στις σχέσεις τους.

»Ο όρος “soundscape» αναφέρεται επίσης στην ηχητική καταγραφή ή απόδοση ήχων που δημιουργούν την αίσθηση ότι βιώνουν ένα συγκεκριμένο ακουστικό περιβάλλον ή συνθέσεις που δημιουργούνται χρησιμοποιώντας τους «αυθεντικούς» ήχους ενός ακουστικού περιβάλλοντος είτε αποκλειστικά είτε σε συνδυασμό με μουσικές παραστάσεις. Η Pauline Oliveros όρισε τον όρο “soundscape” ως “Όλες οι κυματομορφές που μεταδίδονται πιστά στον ηχητικό φλοιό του εγκεφάλου μας από το αυτί και τους μηχανισμούς του”. Η Ιρλανδή συνθέτρια Jennifer Walshe με τις δύο συλλογές της των Folksongs μάς ταξιδεύει με ευφάνταστο και χιουμοριστικό τρόπο σε μία οικολογία που σπάνια σκεφτόμαστε, αυτην την σημερινης αστικής ζωής στον Δυτικό κόσμο. Η εγκατάσταση “a dip in the ocean” είναι εμπνευσμένη από το έργο του John Cage “ΑDip in the Lake”, ένα ηχητικό πορτραίτο μιας πόλης. Στην εγκατάσταση, ένας αλγόριθμος μας συνδέει διαδικτυακά με διάφορα μέρη της υφηλίου όπου βρίσκονται αναμεταδότες του ηχητικού τοπίου σε πραγματικό χρόνο, δημιουργώντας έτσι ένα πορτραίτο του πλανήτη μας.

Απο τους πιο γνωστούς συνθέτες που συνδέονται με την οικολογία, είναι ο βραβευμένος με βραβείο Pulitzer, John Luther Adams (wqxr.org).

Η Ελλάδα συμμετέχει σε αυτή τη μουσική πρωτοπορία;
Οι Έλληνες συνθέτες και Έλληνίδες συνθέτριες συμμετέχουν ενεργά σε αυτήν την νέα μουσική προσέγγιση, ιδίως στο τομέα των ηχοτοπίων. Τα έργα που θα ακούσουμε συνομιλούν απολύτως ισότιμα με την διεθνή σχετική παραγωγή! Και βέβαια αυτό είναι ένα πολύ μικρό ποσοτικά δείγμα της ελληνικής μουσικής δημιουργίας. Αλλά και στην περίπτωση συνθετών που έχουμε συνδέσει με διαφορετικούς τομείς ενασχόλησης θα δούμε το ενδιαφέρον τους για την μουσική της φύσης. Για παράδειγμα, οι μνήμες του Γιώργου Κουμεντάκη είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη θάλασσα. Παρατηρώντας ο,τιδήποτε ζωντανό τριγύρω του στον πιανιστικό κύκλο “Μεσόγειος Έρημος” (2000) ο συνθέτης σκιαγραφεί μουσικά “ψυχογραφήματα” πουλιών, εντόμων, ψαριών και φυτών, καταλήγοντας στον άνθρωπο.

Το πρόγραμμα αναλυτικά εδώ

Διαβάστε ακόμα: Οι πενήντα αποχρώσεις του pianissimo.

TAGS :
κλασσική μουσική Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook