Κρητικά Μυστήρια: ο El Greco στη Νέα Υόρκη

«Ο ιππότης με το χέρι στο στήθος», 1578-1580, Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη. Έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου.

Με μία πολύ ιδιαίτερη εκδήλωση επανήλθε στις «κανονικές» εκδηλώσεις η Hellenic American Cultural Foundation (HAFC). Η ιδρυθείσα το 2011 στη Νέα Υόρκη οργάνωση, η οποία είναι γνωστή στην ελληνική κοινότητα της Νέας Υόρκης για τις υψηλού επιπέδου εκδηλώσεις της όλα αυτά τα χρόνια, είχε μεταφέρει στον κυβερνοχώρο της δραστηριότητάς της τα χρόνια της πανδημίας με μια σειρά διαδικτυακών εκδηλώσεων, ανάμεσά τους και η παρουσίαση το Νοέμβριου του 2021 από τον ίδιο τον Mark Mazower, ο οποίος είναι και μέλος του συμβουλευτικού συμβουλίου της οργάνωσης, του βιβλίου του για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση.

Για την επάνοδο στις δια ζώσης εκδηλώσεις η οργάνωση επέλεξε μια μουσική εκδήλωση, κάτι που και στο παρελθόν αποτελούσε προτεραιότητα. Θυμόμαστε τις συναυλίες του Βασίλη Βαρβαρέσου και την εκδήλωση αφιέρωμα στην Εθνική Λυρική Σκηνή στον ίδιο με την τωρινή εκδήλωση χώρο, το Μέρκιν Χολ του Lincoln Center for the Performing Arts.

Ο βραβευμένος και με Grammy σολίστας του βιολοντσέλου Zuill Balley «πολιορκήθηκε» θα λέγαμε από άλλους τέσσερις Έλληνες ή ελληνικής καταγωγής διακεκριμένους μουσικούς. Την Rita Porfiris στη βιόλα, τον προσκλεκλημένο από την Ελλάδα κλαρινετίστα Σπύρο Μουρίκη και το γνωστό νεοϋορκέζικο ζεύγος Kurt Nikkanen και Μαρία Αστεριάδου.

Ο βραβευμένος και με Grammy σολίστας του βιολοντσέλου Zuill Balley.

Ο διακεκριμένος σολίστας Kurt Nikkanen είναι ελληνικής καταγωγής, απόφοιτος της κορυφαίας, και γειτονικής στο χώρο της συναυλίας, μουσικής ακαδημίας Juilliard School of Music και εδώ και χρόνο «πρώτο βιολί» της ορχήστρας του New York City Ballet, ενώ η Αστεριάδου, μεταξύ άλλων καθηγήτρια πιάνου στο επίσης διάσημο Manhattan School of Music, με σπουδές επίσης στην Juilliard αλλά και στη Γερμανία, έχει στην πολυδιάστατη σολιστική της καριέρα καλλιεργήσει μια προνομιακή σχέση με το έργο Ελλήνων συνθετών του 20^ου αιώνα και σύγχρονούς τους.

Ένας από αυτούς ήταν και ο τιμώμενος της βραδιάς, ο διακεκριμένος και βραβευμένος Ελληνοαμερικανός Γιώργος Τσοντάκης, η παρουσία του οποίου έδινε τον τόνο στη μουσική βραδιά, αφού για πρώτη φορά η Hellenic American Cultural Foundation, είχε συμμετάσχει στην παραγγελία ενός καινούριου έργου του.

Ο πρόεδρος της HAFC Νικόλαος Κουρίδης αναφέρθηκε ιδιαίτερα σε αυτή την πρωτοβουλία, εξέφρασε τη χαρά του για την επάνοδο του κοινού με φυσική παρουσία στις εκδηλώσεις και παρουσίασε εν συντομία τους μουσικούς και τον συνθέτη, γνωστό στους φίλους της HAFC και από μια διαδικτυακή συναυλία της περιόδου της πανδημίας.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τον περασμένο Νοέμβριο παρουσιάστηκε και στην Αθήνα η όπερα-δράμα του συνθέτη «Ο αέρας της Ελλάδας», εμπνευσμένη από το θάνατο του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι, η οποία είχε παραγγελθεί από την Εθνική Λυρική Σκηνή με την αφορμή των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση στα πλαίσια του κύκλου: «Ωδές στο Βύρωνα».

Η συναυλία ξεκίνησε με τα τρία έγχορδα να αναδεικνύουν τις αρετές τους στο Τρίο για έγχορδα σε Σολ μείζονα (Op. 9, no. 1) του Μπετόβεν. Ακολούθησε το Τρίο σε Λα ελάσσονα (Οπ. 114) του Johannes Brahms με τον Σπύρο Μουρίκη να διακρίνεται ιδιαίτερα στην απόδοση των χρωμάτων και της τρυφερής, θα λέγαμε μελαγχολίας, του έργου.

H διακεκριμένη σολίστ στη βιόλα Rita Porfiris.

Μετά το διάλειμμα, εν είδει ίσως εισαγωγής στους μοντερνιστικούς κώδικες μια και θα ακολουθούσε το σύγχρονο έργο, παρουσιάστηκαν τα “Κοντράστ” για βιολί, κλαρινέτο και πιάνο, του Μπέλα Μπάρτοκ, με το πολύ ενδιαφέρον σύντομο έργο να έχει δυσανάλογα ευρύ σε σχέση με το μέγεθός του «παλίμψηστο» κωδίκων και διαθέσεων, στο οποίο διακρίθηκαν και οι τρεις μουσικοί με τη Μαρία Αστεριάδου, η οποία διατηρεί μια εκλεκτική συγγένεια με τα έργα του μοντερνισμού να διακρίνεται ιδιαίτερα στην απόδοση του ύφους αλλά και των ρυθμικών εναλλαγών και αντιθέσεων του έργου, δίνοντας και εκεί που χρειαζόταν την έμφαση στους «ουγγρικούς» ρυθμούς που παρεισφρέουν στο έργο του Μπάρτοκ.

Ο συνθέτης Γιώργος Τσοντάκης.

Κρητική υπόθεση

Σε αυτό το σημείο το λόγο πήρε ο συνθέτης Γιώργος Τσοντάκης για να πει λίγα λόγια για το έργο του και μίλησε με ταπεινότητα για τη σχέση του με το έργο του Θεοτοκόπουλου και για τις πολλές φάσεις της ζωή και του έργου του από τη γενέτειρα, στην Ιταλία και ύστερα στην Ισπανία. Μίλησε για το έργο και τη σημασία του έργου του Θεοτοκόπουλου λέγοντας ότι ίσως ο ίδιος να ήταν από τη μία χαρούμενος για την ανταπόκριση που βρίσκει η ζωγραφική του τόσες αιώνες μετά αλλά ίσως και θυμωμένος…

Σε κάθε περίπτωση τόνισε ο Τσοντάκης ο Θεοτοκόπουλος αγαπούσε ιδιαίτερα τη μουσική και προσκαλούσε μουσικούς στο δείπνο του όταν είχε πια αποκτήσει οικονομική άνεση. Ο συνθέτης αναφέρθηκε στην παράλληλη προβολή των έργων πίσω από τους μουσικούς και ζήτησε από το κοινό να μην  χειροκροτήσει, παρά μόνο στο τέλος για να μη διαταράξει τη ροή της μουσικής. Επίσης ευχαρίστησε την Hellenic American Cultural Foundation για τη συμμετοχή της στην παραγγελία του έργου, αναφέροντας μάλιστα ότι αυτή ήταν η μόνη από τις πέντε μη κερδοσκοπικές οργανώσεις, που συμμετείχαν, η οποία είχε σχετίζεται με την Ελλάδα.

Για την ίδια τη μουσική του έργου ο συνθέτης είχε αναφέρει στο πρόγραμμα της συναυλίας ότι δεν έχει να πει πολλά, διότι ακριβώς η μουσική του προσπαθεί να εκφράσει το «άρρητο», αυτό που δεν μπορούν να πουν τα λόγια, σημειώνοντας και τη βαθιά έμπνευση και χαρά την οποία ένιωσε κατά τη διάρκεια της επαφής του με τα έργα του μεγάλου συμπατριώτη του από την Κρήτη.

Μυσταγωγικά «Πορτραίτα του Ελ Γκρέκο-Βιβλίο ΙΙ»

Η αρχή με τις υψηλές νότες του πιάνου να ηχούν σαν καμπάνες δημιουργώντας την εισαγωγική ατμόσφαιρα και, μαζί με το βιολί και τα έγχορδα που ακολούθησαν, και αυτά στις υψηλές τονικές περιοχές δημιούργησαν μια απόκοσμη αίσθηση. Σε αυτή την ατμόσφαιρα ακολούθησε ο πρώτος πίνακας, η «Μαρία η Μαγδαληνή Μετανοούσα» ένα θέμα που είχε απασχολήσει αρκετά το Θεοτοκόπουλο και από το οποίο υπάρχουν πολλές εκδοχές. Την τρυφερή μελαγχολία του κλαρινέτου συνόδευαν οι αρμονικές του βιολιού σε μια υποβλητική ατμόσφαιρα αντίστοιχη ίσως του βλέμματος της Μαγδαληνής.

Ο Σπύρος Μουρίκης (φωτογραφία: Μαρία Γραμματικού).

Επίσης σκοτεινή αλλά πιο δραματική, λίγο γρηγορότερη με κάποια περάσματα να θυμίζουν ταινία θρίλερ τα μοτίβα για τον επόμενο πίνακα, τον: «Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης που δέχεται τα στίγματα» με το βλέμμα του Αγίου και το κρανίο να κυριαρχούν στην εικόνα και να παραπέμπουν στην ατμόσφαιρα της μουσικής. Και ο Άγιος Φραγκίσκος είναι ένα μοτίβο που κυριαρχεί στην Ευρωπαϊκή τέχνη, ενώ αξίζει να αναφερθεί ότι μια ιδιαίτερη σχέση με την ιστορία του Αγίου και έναν πίνακα στο δωμάτιό του στη Νέα Υόρκη είχε και ο Δημήτρης Μητρόπουλος.

Ελκυστική για την τέχνη ήδη από την αρχαιότητα η τραγική ιστορία του Λαοκόωντα. Εδώ η μουσική με τη χρήση εφέ στο πιάνο (ένα χαρτί που τοποθετήθηκε μέσα αν είδαμε καλά) με γρήγορα μοτίβα και μια «φυγόκεντρη» τάση χωρίς κάποια ιδιαίτερα διακριτή μελωδία απέδιδε ίσως μια «ασάφεια» όπως τα περιγράμματα των μορφών στο έργο του Γκρέκο και μια αίσθηση, κι αυτό προφανώς στο πνεύμα του πίνακα, ανησυχίας και ανασφάλειας.

Με αργά περάσματα του πιάνου και της βιόλας στο επόμενο έργο προσπαθεί να αποδοθεί μια θρησκευτικότητα, ένα σταμάτημα του χρόνου και η «Αγωνία στον κήπο της Γεσθημανής» στο πιο ίσως μυστηριακό σημείο του έργου.

Το Αχρονικό- Εκλεκτικές συγγένειες με τον Olivier Messiaen

Αναπόφευκτα κάθε φορά που ακούει κανείς ένα νέο έργο προσπαθεί, όσο κι αν καμιά φορά αυτό είναι άδικο για το συνθέτη, συνειδητά ή ασυνείδητα να το συνδέσει με κάτι ήδη γνωστό, να το «τοποθετήσει» κάπου στο μυαλό του. Το σύνολο του έργου του Τσοντάκη για το Θεοτοκόπουλο και ειδικά το κομμάτι για την «Αγωνία στον Κήπο της Γεσθημανής» έχει κατά την ταπεινή μας γνώμη, τηρημένων βέβαια των αναλογιών, «εκλεκτική συγγένεια» με το αριστούργημα του Olivier Messiaen (1908–1992): «Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνου» (Quatuor pour la fin du temps, 1940).

Και λόγω της παρόμοιας (με την απουσία στην περίπτωση του  Messiaen της βιόλας, η οποία δεν ήταν άλλωστε διαθέσιμη στο στρατόπεδο αιχμαλώτων στο οποίο γράφτηκε το ιδιαίτερο αυτό έργο) ενορχήστρωσης και του γεγονότος ότι και στα δύο έργα σε ορισμένες στιγμές ένα μόνο όργανο αναλαμβάνει για ένα (πιο μακρύ στην περίπτωση του  Messiaen) διάστημα μόνο του ή με διακριτική συνοδεία τον κύριο ρόλο, αλλά κυρίως για την δημιουργία μυστηριακής, θρησκευτικής, μεταφυσικής ατμόσφαιρας, με την τελευταία να είναι ρητά εκπεφρασμένη στο έργο του Messiaen ενώ στον Τσοντάκη αυτό συμβαίνει μέσω των θρησκευτικών μοτίβων των αριστουργημάτων του Θεοτοκόπουλου. Η εσωτερικότητα και η ικανότητα σχεδόν να μεταφέρεται το κοινό σε μια άλλη χρονική διάσταση ήταν το χαρακτηριστικό της μεθεκτικής εμπειρίας του έργου του Τσοντάκη που καθήλωσε το κοινό στο Merkin Hall.

Ο Kurt Nikkanen ήταν καθηλωτικός (φωτογραφία: elpasopromusica.or).

«Μυστηριακός» Kurt Nikkanen

Κατά τα άλλα η δημιουργία μουσικής εμπνευσμένης από πίνακες ζωγραφικής είναι γνωστή στην ευρωπαϊκή μουσική παράδοση με πολύ γνωστές τις: «Εικόνες από μία έκθεση» του Modest Mussorgsky, ενώ η χρήση των αρμονικών και ιδιαίτερα των πολύ ατμοσφαιρικών υψηλών τονικών περιοχών του βιολιού, στα οποία ο Kurt Nikkanen ήταν καθηλωτικός, είναι κάτι που χαρακτηρίζει τη μουσική του 20^ου αιώνα ήδη από τις αρχές του μοντερνισμού και της Δεύτερης Σχολής της Βιέννης.

Σε έντονη και διακριτή αντίθεση με την υποβλητική ατμόσφαιρα της «Αγωνίας» προφανώς και λόγου του θέματος ή έντονα δραματική μουσική για το: «Μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού». Μια πολύ δραματική και ταυτόχρονα σχεδόν επώδυνη αίσθηση από κάτι που αναπόδραστα έρχεται, ίσως σαν τα βέλη του μαρτυρίου του Αγίου, που αντιστοιχούσε σε ένα και πάλι αγαπημένο αλλά και γκροτέσκ μοτίβο της ευρωπαϊκής ζωγραφικής.

Μάλλον διαφορετική σε σχέση με αυτή της Μαγδαληνής η προσέγγιση του Τσοντάκη στη «Μεταμέλεια» ή «Τα δάκρυα του Αγίου Πέτρου». Εδώ η ταπεινή μας εντύπωσή ήταν ότι η έμφαση δόθηκε στο ψυχόδραμα στην εσωτερική αγωνία σαν ένα «κυνήγι Ερινυών».

Τον Οκτώβριο θα πραγματοποιηθεί συναυλία στο Carnegie Hall στη μνήμη του έλληνα συνθέτη Ντίνου Κωνσταντινίδη (φωτογραφία: cntraveler.com).

«Ανέστη»

 Το επόμενο κομμάτι ξεκίνησε με την αίσθηση ότι πολλά πράγματα συμβαίνουν μαζί όπως στον πολύ γεμάτο (ο οποίος μάλλον χαρακτηρίζεται από Horror Vacui) πίνακα αλλά να κατευθυνόταν προς μια πιο απλή, αρθρωμένη και πιο δυναμική πορεία προς την «Ανάσταση» με τους σολίστες να «ευθυγραμμίζονται» μουσικά αν μας επιτρέπεται η έκφραση και να αναφωνούν εμφατικά όλοι μαζί: «Ανέστη»!

Επιστροφή στη μυστηριακή ατμόσφαιρα στην «Κοίμηση της Θεοτόκου» με το πιάνο να συνοδεύει δημιουργώντας και πάλι, όπως στην αρχή κλείνοντας κατά κάποιο τρόπο τον κύκλο, την ψευδαίσθηση καμπάνας, το έργο προς τη σιωπή η οποία παρατάθηκε μέχρι το ενθουσιώδες ξέσπασμα του κοινού το οποίο αποθέωσε όρθιο τους συντελεστές και το συνθέτη.

Σπύρος Μουρίκης

Και αν οι καλλιτεχνικές αρετές των ένθεν του Ατλαντικού συντελεστών είναι γνωστές στο κοινό της Νέας Υόρκης η αποκάλυψη της βραδιάς ήταν ο Σπύρος Μουρίκης οποίος με άρτια τεχνική και ιδιαίτερα όμορφο ήχο απέδωσε άριστα τα χρώματα αλλά και την “Wehmut”, τον υπόρρητο πόνο του Μπραμς, προσαρμόστηκε άριστα στις στιλιστικές απαιτήσεις του Μπάρτοκ και συνέβαλε τα μέγιστα στην ατμόσφαιρα του έργου για το Θεοτοκόπουλο ανταποκρινομένος στις ποικίλες τεχνικά και ερμηνευτικά «αποστολές» που του ανέθεσε ο Τσοντάκης.

Όλα αυτά μάλλον είναι γνωστά στο κοινό της Αθήνας αφού ο βραβευμένος σολίστας και καθηγητής του κλαρινέτου είναι ο εξάρχων των κλαρινέτων της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών.

Και στο Carnegie Hall … μέσω Αλάσκας

Τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές οι συντελεστές της συναυλίας ταξίδευαν για να παρουσιάσουν το έργο του Τσοντάκη στην Αλάσκα θυμίζοντας ίσως, όσον αφορά το έργο του Ελ Γκρέκο» το καβαφικό «…ως τους Ινδούς». Και ενώ ο Σπύρος Μουρίκης μετά από αυτό θα επιστρέψει στις υποχρεώσεις του στην Αθήνα, η Μαρία Αστεριάδου και ο Kurt Nikkanen με τη σύμπραξη άλλων Αμερικανών μουσικών αλλά και με έναν άλλο επισκέπτη από την Ελλάδα, το διακεκριμένο σαξοφωνίστα Αθανάσιο Ζέρβα, θα συναντηθούν και πάλι στη σκηνή της αίθουσας Weil Recital Hall του Carnegie Hall.

Μνήμη Ντίνου Κωνσταντινίδη (1929-2021)

Καθιερωμένη μεν τα χρόνια πριν από την πανδημία, φέτος όμως μελαγχολική η συνάντηση του Οκτωβρίου στο Carnegie Hall, αφού ο διακεκριμένος Έλληνας συνθέτης με το μεγάλο εκπαιδευτικό έργο και τη φυσική ευγένεια Ντίνος Κωνσταντινίδης δεν είναι πια μαζί μας, αφού έφυγε από τη ζωή στις 20 Ιουλίου του 2021. Η αφιερωμένη στη μνήμη του συναυλία θα πραγματοποιηθεί στις 10 Οκτωβρίου. 

Διαβάστε ακόμα: Οι ποιητές μας για την Κάλλας.

TAGS :
Carnegie Hall κλασική μουσική

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook