Ο Χάιντεγκερ παίρνει νερό από την «αυλή» της καλύβας του στον Μέλανα Δρυμό.

Ο Χάιντεγκερ παίρνει νερό από την «αυλή» της καλύβας του στον Μέλανα Δρυμό.

[…] Το ρομαντικό πρότυπο της αγροικίας, «το κατοικείν των χωρικών», όπως θα πει ο Heidegger, θα είναι και το τελευταίο ίχνος μιας αρχαίας αντίληψης που θα ανατρέψουν εκ βάθρων οι νέοι καιροί. Το 18ο αιώνα ο πολιτισμός δεν παράγεται πλέον στα ανάκτορα και στα μοναστήρια, αλλά στις αγροικίες και στις εξοχές. Η περίφημη αγροικία του Goethe, τα τοπία του Turner και του Constable, η αισθησιακή ρέμβη του Rousseau, ο Μέλανας Δρυμός, δεν είναι παρά σημεία μιας ολικής και σχεδόν μαζικής εμβύθισης στη φύση, μια μέθεξη στο τοπίο, που έμελλε, όμως, να είναι και η τελευταία ιστορικά. Αυτή η ξύλινη καλύβα στο δάσος, η πιο βαθιά μνήμη του ανθρώπου, σύμφωνα με τον Bachelard, ήταν ένας τόπος, αλλά ταυτόχρονα και ένας τρόπος κατοίκησης που ενσάρκωνε μια ολόκληρη κοσμοθεωρία αιώνων, μια μαρτυρία για τη θέση του ανθρώπου πάνω στη γη, καθώς και για την οικειότητα αυτής της θέσης.

H καλύβα του Le Corbusier

H καλύβα του Le Corbusier

Η ξύλινη καλύβα με τις φθαρμένες σανίδες της, που θα γίνει έκτοτε και ο τόπος των πιο ισχυρών μας ονειροπολήσεων. Έχουν μάλιστα σημασία αυτές οι σανίδες με τις χαραμάδες τους, καθώς δεν μαρτυρούν μόνο τη χειρονομία της κατασκευής ή το υλικό της, αλλά και τον τρόπο της επικοινωνίας της. Κάθε κατασκευή είναι και ένα επικοινωνιακό γεγονός. Ο άνθρωπος της καλύβας δεν επικοινωνεί με τον κόσμο μέσα από τον ορίζοντα των παραθύρων, τη διαφάνεια του γυαλιού, όπως στην αρχιτεκτονική του μοντερνισμού, αλλά μέσα απ’ το κενό μιας χαραμάδας, απ’ το κενό σημείο της κατασκευής που διαθέτει την κατασκευή, μέσα απ’ τα κενά της αντικειμενοποιημένης αντίληψής της, απ’ τις δομικές της ρηγματώσεις. Από τις χαραμάδες της καλύβας βλέπουμε το Έξω μ’ ένα μάτι, με μισό μάτι, στην πραγματικότητα από κει κρυφοκοιτάμε τον κόσμο. Μια εξαντλητική παρατήρηση που διαμορφώνει και τη δομική αντίληψη ενός εγκόσμιου υποκειμένου.

«Η καλύβα, αυτό το αρχαίο ‘’κατοικώ’’, στοιχειώνει ακόμη και σήμερα το φαντασιακό μας».

Το εκηβόλο φως του νοήματος διαπερνά με τις λόχμες του τη δομή της καλύβας και απεικονίζει στο σκοτεινό εσωτερικό της μια αντεστραμμένη αντικειμενικότητα. Η καλύβα είναι η camera obscura της αρχιτεκτονικής, η αδιάφορη ενεργοποίηση ενός οφθαλμικού γεγονότος που διαμορφώνει τη φαινομενολογία του ορατού στον τόπο του αοράτου. Ο ένοικος της καλύβας, απρόθυμος κάθε ιστορικής καθολικότητας, αναλαμβάνει τη συνείδηση ενός φυσικού απείρου που δεξιώνεται τις χρονικές του εκ-δηλώσεις, αλλά και τις χρονικές του διανοίξεις, όλες τις δια-θέσεις του στον Άλλον. Εκεί όπου εντοπίζει και τη σταθερά του νοήματος, στη διαχρονία του Έξω. Μια υπερβατολογική αναφορικότητα που κομίζει τη διαφορά στην αντικειμενικότητα του κόσμου, το ανεντόπιστο ίχνος του, αυτό το αδύνατο, εντέλει, του Πραγματικού του.

Διαβάστε ακόμα: Δημήτρη Ποταμιάνος – «Πώς βρήκα τον θεό στον κήπο».

O Le Corbusier μέσα στην καλύβα του.

«Ο Le Corbusier, ο αρχιτέκτονας που σχεδίασε πόλεις ολόκληρες και οραματίστηκε ουρανοξύστες χιλιομέτρων, δεν έχτισε για τον εαυτό του παρά μόνο μια μικρή ξύλινη καλύβα, μόλις 3,5 μ., ‘’στην άκρη ενός βράχου που χτυπούνε τα κύματα’’ στο Cap-Martin της Κυανής Ακτής. ‘’Νιώθω τόσο όμορφα στην καλύβα μου», γράφει στον Bassai, ‘’που σίγουρα θα τελειώσω τη ζωή μου εδώ’’».

Έτσι, η καλύβα είναι μια κατασκευή που αποθαρρύνει την κατασκευή, ένα εφήμερο ίχνος πάνω στη γη, ένα αντίσκηνο, όπως θα πει ο Thoreau, για τον ανέστιο άνθρωπο. Θα είναι μάλιστα ο Φάουστ που θα εντοπίσει σ’ αυτήν την κατασκευή της καλύβας και το ίχνος μιας διαφοράς. Θα βάλει έτσι τον Μεφιστοφελή να πυρπολήσει τη μοναδική ξύλινη καλύβα που έχει απομείνει στον κόσμο, το σπιτάκι ενός ηλικιωμένου και καλοκάγαθου ζευγαριού, του Φιλήμονα και της Βαυκίδας, που στεκόταν, σαν από αιώνες, μόνο του σ’ ένα απομονωμένο, ειδυλλιακό ακρογιάλι. Αυτό το τελευταίο ίχνος μιας ασυνείδητης αντίστασης που τώρα επιτέλους θα γίνει στάχτη. Μια ετεροτοπική, μολυσματική συνθήκη που δραπετεύει από τη χωροχρονική αναφορά της προς τα υψίπεδα του μεταφυσικού άθλου της. Η καλύβα του Heidegger είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας πνευματικής αφοσίωσης.

«Τα παιδιά των διαμερισμάτων που συνεχίζουν στις ιχνογραφίες τους να σχεδιάζουν καλύβες με ξύλινους φράχτες, όταν τους ζητείται να σχεδιάσουν το σπίτι τους, μαρτυρούν μια αλήθεια που δείχνει να αντιστέκεται σθεναρά».

Στους νεωτερικούς καιρούς που ακολουθούν, ο άνθρωπος θα αποσπάται όλο και περισσότερο απ’ αυτό το «φυσικό» περιβάλλον, συγκεντρώνοντας και αυτονομώντας τον αστικό περίγυρό του και πάντα υπό την επήρεια μιας επιδεινούμενης τεχνολογικής μέθης. Το μοτίβο μάλιστα που θα κυριαρχήσει σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα θα είναι και το μοτίβο του ξεριζώματος, της αποξένωσης και του εκ-τοπισμού. «Η δυναμική της νεότερης τεχνικής, σε συνδυασμό με την επιστημονική εκβιομηχάνιση του κόσμου εξαλείφουν κάθε δυνατότητα διαμονής», θα πει ο Heidegger. Μια κοσμοϊστορική εξέλιξη απόλυτα υπαγορευμένη από το τεχνολογικό πρόταγμα της εποχής της. Μια μετοικεσία που καθόρισε τη νεωτερική εποχή και υπαγορεύτηκε, όπως εύστοχα επισημαίνει ο Lacoue Labarthe, από τη βιομηχανία και το κεφάλαιο, από τα φασιστικά και μαρξιστικά κινήματα του 20ού αιώνα.

Διαβάστε ακόμα: Ο γιατρός και ταξιδευτής Κύρος Κόκκας αφηγείται πώς έξι μήνες στην Ασία του άλλαξαν τη ζωή.

Η καλύβα του Αμερικανού συγγραφέα, φιλοσόφου και φυσιολάτρη Henry David Thoreau, δίπλα στις όχθες της λίμνης Walden, κοντά στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης.

Η καλύβα του Αμερικανού συγγραφέα, φιλοσόφου και φυσιολάτρη Henry David Thoreau, δίπλα στις όχθες της λίμνης Walden, κοντά στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης.

Έκτοτε το φαινόμενο της αστικοποίησης παίρνει διαστάσεις ανεξέλεγκτες, μαζί και η εκτεχνίκευσή του. Η κατοίκηση του ανθρώπου θα επηρεαστεί ραγδαία. Ο Le Corbusier, ο κατεξοχήν αρχιτέκτονας του μοντερνισμού, θα μιλήσει με φανατισμό γι’ αυτήν την εκμηχανισμένη κατοικία, «machine à habiter», όπου «το σπίτι θά ’ναι μια μηχανή για να κατοικείς και η πολυθρόνα μια μηχανή για να κάθεσαι». Το νέο περιβάλλον που αναδύεται δεν θα είναι τίποτε άλλο από ένα περιβάλλον μηχανών. Στο πνεύμα αυτής της νέας οικονομίας θα επιχειρηθεί και η αναθεώρηση όλων των αξιών και των συστατικών στοιχείων της κατοικίας. Μια βαριά οικοδομική βιομηχανία θα στηθεί, για να υπηρετήσει αυτή τη νέα κατοίκηση, μεταδίδοντάς της το πνεύμα της τυποποίησης. Το διεθνές στυλ του μοντερνισμού, η αυθεντία του ορθού του λόγου, θα αποχαρακτηρίσει κτίρια, αλλά και πόλεις ολόκληρες και θα ανοίξει το δρόμο σε μια απεδαφικοποιημένη ζωή. Ο αρχιτέκτονας, όμως, που σχεδίασε πόλεις ολόκληρες και οραματίστηκε ουρανοξύστες χιλιομέτρων δεν έχτισε για τον εαυτό του παρά μόνο μια μικρή ξύλινη καλύβα, μόλις τριάμισι μέτρα, «στην άκρη ενός βράχου που χτυπούνε τα κύματα», στο Cap-Martin της Κυανής Ακτής. «Νιώθω τόσο όμορφα στην καλύβα μου», γράφει ο Le Corbusier στον Bassai «που σίγουρα θα τελειώσω τη ζωή μου εδώ».

«Ο πρωτογονισμός του Rousseau, η καλύβα του Thoreau, οι σκοτεινές, πάντα, δρυάδες των ρομαντικών, όλα είναι σκηνές της σαγήνης τους και γι’ αυτό σινιάλα μιας αδύνατης επιστροφής».

Η καλύβα, αυτό το αρχαίο κατοικώ, στοιχειώνει ακόμη και σήμερα το φαντασιακό μας. Η οικογένεια Eagles, τα δεντρόσπιτα, η κατασκήνωση στη φύση, τα παιδιά των διαμερισμάτων που συνεχίζουν στις ιχνογραφίες τους να σχεδιάζουν καλύβες με ξύλινους φράχτες, όταν τους ζητείται να σχεδιάσουν το σπίτι τους, μαρτυρούν μια αλήθεια που δείχνει να αντιστέκεται σθεναρά. Μια μορφική αντοχή πάνω στο ανάγλυφο μιας ψυχικής ανάμνησης που σαγηνεύει πάντα άμα τη εμφανίσει του. Μια αρχετυπική, συναισθηματική εικόνα που αναδύεται μέσα στην αδιαφορία της σύγχρονης εμπειρίας μας. Αυτή η γενετική «αλήθεια του φυσικού» που συγκροτεί και συγκρατεί την αδύναμη υλικότητα της καλύβας. Η «φύση» είναι ο γενετικός κύκλος της, ένα πληθωρικό και αενάως μεταβαλλόμενο δεδομένο που αντικειμενοποιεί την ευθραυστότητα των στιγμών του στο εφήμερο ίχνος της.

Η καλύβα του Αμερικανού ποιητή Robert Frost (Ripton, Vermont USA) Photo Credit: Don Shall/flickr

Η καλύβα του Αμερικανού ποιητή Robert Frost (Ripton, Vermont USA). Photo Credit: Don Shall/flickr

Ήδη, όμως, βρισκόμαστε στο χώρο του Αδυνάτου. Το πραγματικό του φυσικού και μαζί οι σκηνές της αναπαράστασής του είναι εικόνες μετέωρες. Η φύση είναι Αδύνατη, όπως και η επιστροφή μας σ’ αυτή. Το φυσικό δεν υπάρχει, δεν υπήρχε ποτέ. Η φύση δεν είναι φυσική, είναι Ιστορική, είναι μια πολιτισμική κατασκευή και έτσι, ένα πεδίο ανοιχτό στη νοηματοδότησή του, στην τοπογράφησή του στο περιβάλλον της διαλεκτικής. Ο πρωτογονισμός του Rousseau, η καλύβα του Thoreau, οι σκοτεινές, πάντα, δρυάδες των ρομαντικών, η νεομυθολογία του ευγενούς αγρίου που ελαφροπατά στη γη, όλα είναι σκηνές της σαγήνης τους και γι’ αυτό σινιάλα μιας αδύνατης επιστροφής. […]

«Η καλύβα θα αποτυπωθεί και στη ζωγραφική των Monet, Van Gogh και Pippin, αλλά και στις μετέπειτα εικαστικές δημιουργίες των Tracey Emin, Will Ryman, Mary Mattingly, Richard Barnes και Phillip K. Smith ΙΙΙ». (Πίνακας: Claude Monet, «The Cabin at Saint-Adresse», 1867)

«Η καλύβα θα αποτυπωθεί και στη ζωγραφική των Monet, Van Gogh και Pippin, αλλά και στις μετέπειτα εικαστικές δημιουργίες των Tracey Emin, Will Ryman, Mary Mattingly, Richard Barnes και Phillip K. Smith ΙΙΙ». (Πίνακας: Claude Monet, «The Cabin at Saint-Adresse», 1867).

Σκηνές της Καλύβας – Η Έκθεση

Τα έργα που ακολουθούν είναι από την ένθετη ενότητα «Σκηνές της καλύβας – Μια ανάγνωση της έκθεσης», η οποία περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Η ελάχιστη δομή – Σκηνές της καλύβας». Τα κείμενα που τα συνοδεύουν (συντομευμένα εδώ, για τις ανάγκες του χώρου) υπογράφει ο Αποστόλης Αρτινός.

Γιώργος Γυπαράκης, «In case of emergency»: Στο κοίλωμα ενός γλυπτού που μοιάζει με βράχο ο Γιώργος Γυπαράκης παίζει ένα μουσικό όργανο. Μια δομή εγκιβωτισμού διαθέσιμη στη μόνωση και στη σαγήνη του ενοίκου της. Η καλύβα είναι το μη ταυτοποιήσιμο, μια ελάχιστη χωρική συνθήκη, ένας μη τόπος για να κουρνιάζει ο άνθρωπος.

Γιώργος Γυπαράκης, «In case of emergency»: Στο κοίλωμα ενός γλυπτού που μοιάζει με βράχο ο Γιώργος Γυπαράκης παίζει ένα μουσικό όργανο. Μια δομή εγκιβωτισμού διαθέσιμη στη μόνωση και στη σαγήνη του ενοίκου της. Η καλύβα είναι το μη ταυτοποιήσιμο, μια ελάχιστη χωρική συνθήκη, ένας μη τόπος για να κουρνιάζει ο άνθρωπος.

Δημήτρης Εφέογλου, «Wooden house», 2014: Την καλύβα του Δημήτρη Εφέογλου μοιάζει να την έχουν χτυπήσει όλες οι θύελλες του κόσμου. Η καλύβα είναι μια υπόμνηση, μια μνημική ανάκληση, μια έγερση της εικόνας της, αλλά και γι’ αυτό ένας απαγορευμένος τόπος, η ετεροτοπία του αδυνάτου...

Δημήτρης Εφέογλου, «Wooden house», 2014: Την καλύβα του Δημήτρη Εφέογλου μοιάζει να την έχουν χτυπήσει όλες οι θύελλες του κόσμου. Η καλύβα είναι μια υπόμνηση, μια μνημική ανάκληση, μια έγερση της εικόνας της, αλλά και γι’ αυτό ένας απαγορευμένος τόπος, η ετεροτοπία του αδυνάτου…

Γιάννης Ισιδώρου, «Το μέλλον σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ», 2014: Σε ένα κουτί από πλεξιγκλάς και πάνω από μια στρώση με φωτογραφίες του Heidegger διαβιεί στο δικό του λαγούμι ένα χάμστερ. Ο Heidegger ως ένα κατοικίδιο της φιλοσοφίας. Η φυσικότητα της καλύβας και της δικής του καλύβας στον Μέλανα Δρυμό είναι μια αυτοεξορία στον τόπο των ιδεών.

Γιάννης Ισιδώρου, «Το μέλλον σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ», 2014: Σε ένα κουτί από πλεξιγκλάς και πάνω από μια στρώση με φωτογραφίες του Heidegger διαβιοί στο δικό του λαγούμι ένα χάμστερ. Ο Heidegger ως ένα κατοικίδιο της φιλοσοφίας. Η φυσικότητα της καλύβας και της δικής του καλύβας στο Μέλανα Δρυμό είναι μια αυτοεξορία στον τόπο των ιδεών.

Αριστερά: Νάνα Σαχίνη, «Canal for breathing», 2013: Το εφήμερο περίβλημα μιας καλύβας. Η ομοίωση ενός περιβάλλοντος που φιλοτεχνεί στο βάθος των αναμνήσεών μας τον τόπο μιας ακατανίκητης, όσο και αδύνατης επιστροφής. Δεξιά: Ανδρέας Λυμπεράτος, «Kαλύβα σε λιμνοθάλασσα», 2014: Ένα καράβι ταξιδεύει φέροντας πάνω του μια ξύλινη καλύβα. Μια αλληγορική σύνθεση που εντοπίζει στην καλύβα τον τόπο των πιο ισχυρών ονειροπολήσεών μας.

Αριστερά: Νάνα Σαχίνη, «Canal for breathing», 2013: Το εφήμερο περίβλημα μιας καλύβας. Η ομοίωση ενός περιβάλλοντος που φιλοτεχνεί στο βάθος των αναμνήσεών μας τον τόπο μιας ακατανίκητης, όσο και αδύνατης επιστροφής. Δεξιά: Ανδρέας Λυμπεράτος, «Kαλύβα σε λιμνοθάλασσα», 2014: Ένα καράβι ταξιδεύει φέροντας πάνω του μια ξύλινη καλύβα. Μια αλληγορική σύνθεση που εντοπίζει στην καλύβα τον τόπο των πιο ισχυρών ονειροπολήσεών μας.

Μαρία Λιανού / Πάνος Ξενάκης / Αλέξανδρος Χριστοφίνης, «Αζάντ· παγκόσμια μέτρηση», 2014: Ένας ξύλινος τοίχος με χαραμάδες και πίσω του ένα thaumatrope που το κινεί ο θεατής-καλυβίτης ενεργοποιώντας τις εικόνες του. Οι εικόνες της επιθυμίας είναι οι εικόνες του Άλλου. Η καλύβα είναι οι χαραμάδες της, οι λόχμες αυτού του φωτός που διεγείρει και τις σκιές του, ένα πλατωνικό σπήλαιο, και τίποτε άλλο.

Μαρία Λιανού / Πάνος Ξενάκης / Αλέξανδρος Χριστοφίνης, «Αζάντ· παγκόσμια μέτρηση», 2014: Ένας ξύλινος τοίχος με χαραμάδες και πίσω του ένα thaumatrope που το κινεί ο θεατής-καλυβίτης ενεργοποιώντας τις εικόνες του. Οι εικόνες της επιθυμίας είναι οι εικόνες του Άλλου. Η καλύβα είναι οι χαραμάδες της, οι λόχμες αυτού του φωτός που διεγείρει και τις σκιές του, ένα πλατωνικό σπήλαιο, και τίποτε άλλο.

Το βιβλίο «Η ελάχιστη δομή – Σκηνές της καλύβας» (Επιμέλεια Αποστόλης Αρτινός) κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κριτική.

Το βιβλίο «Η ελάχιστη δομή – Σκηνές της καλύβας» (Επιμέλεια Αποστόλης Αρτινός) κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κριτική.

//Το κείμενο που φιλοξενεί η στήλη υπογράφει ο συγγραφέας και επιμελητής εκθέσεων σύγχρονης τέχνης Αποστόλης Αρτινός και περιλαμβάνεται (με τίτλο «Η ετεροτοπία της καλύβας») στο συλλογικό τόμο «Η ελάχιστη δομή – Σκηνές της καλύβας», εκδόσεις Κριτική (ο ίδιος υπογράφει και την επιμέλεια της έκδοσης). Πρόκειται για το υλικό της ομαδικής έκθεσης «Ελάχιστη Δομή», που είχε επιμεληθεί ο ίδιος τον Νοέμβριο του 2014 στο «Ρομάντσο»: του καταλόγου της έκθεσης (τριάντα ενός καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων), με κείμενα, μεταξύ άλλων, των Αποστόλη Αρτινού, Κωστή Βελώνη, Φοίβης Γιαννίση, Ζήση Κοτιώνη, Γιώργου Τζιρτζιλάκη, Χρήστου Χρυσόπουλου (οι οποίοι επιχειρούν να διερευνήσουν το ανάγλυφο της καλύβας, να στοχαστούν μια αρχιτεκτονική δομή που αντιστέκεται μέσα στους αιώνες και στοιχειώνει ακόμη και σήμερα το φαντασιακό του ανθρώπου).

 

//Από τις εκδόσεις Σμίλη κυκλοφορεί το βιβλίο του Αποστόλη Αρτινού «Η ετεροτοπία της καλύβας» – κείμενα για τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής και για την αρχιτεκτονική της γλώσσας.

 

Διαβάστε ακόμα: Πώς η δυτική αντίληψη για τη φύση αλλοίωσε ριζικά το αφρικανικό τοπίο και την αφρικανική κοινωνία.

 

 

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook

Button to top