Χάρης Βλαβιανός: Είμαστε ακόμη στο σωστό ποίημα

«Ο Χάρης Βλαβιανός είναι αυτός που δοκίμασε στην πράξη και με ποικίλα μέσα υποστήριξε τις βασικές προτάσεις του μεταμοντερνισμού στην ποίηση: τη διακειμενικότητα, τη μεταγραφική λειτουργία, την ανοικτή δομή» γράφει ο Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος.

Από τον καιρό της γενιάς του ’30 που εισήγαγε τον μοντερνισμό και έφερε τα πάνω κάτω στην ελληνική λογοτεχνία, χρειάστηκε να περάσουν πενήντα χρόνια μέχρι να εμφανιστεί η γενιά του ‘80 που έμελλε να προκαλέσει την επόμενη μεγάλη μεταβολή στους ποιητικούς μας τρόπους. Κύριος εισηγητής, με ποικίλα μέσα, των νέων αυτών τρόπων υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, ο Χάρης Βλαβιανός. Γιατί είναι αυτός που δοκίμασε στην πράξη και με ποικίλα μέσα υποστήριξε τις βασικές προτάσεις του μεταμοντερνισμού στην ποίηση: τη διακειμενικότητα, τη μεταγραφική λειτουργία, την ανοικτή δομή (άλλοι ποιητές, την ίδια αυτή περίοδο, επιδόθηκαν στην αυστηρής μορφής, έμμετρη και ομοιοκατάληκτη, ποίηση -ο Ηλίας Λάγιος, ο Διονύσης Καψάλης, ο Γιώργος Κοροπούλης- που δεν θα μας απασχολήσει όμως εδώ).

Τις τέσσερις συλλογές της ηρωικής αυτής περιόδου του, Υπνοβασίες, Πωλητής θαυμάτων, Τρόπος του λέγειν και Άσπονδος αναίρεσις, ο Βλανιανός χωρίς να τις έχει ρητά αποκηρύξει, δεν έχει φροντίσει ωστόσο να τις επανεκδώσει. Οι επόμενες τέσσερις, Η νοσταλγία των ουρανών, Adieu, Ο Άγγελος της Ιστορίας και Μετά το τέλος της ομορφιάς, με τις οποίες ο ποιητής εμβαθύνει στις κατακτήσεις της δεκαετίας του 1980, περιλαμβάνονται τώρα στον συγκεντρωτικό τόμο με τίτλο Η εύθραυστη επικράτεια των λέξεων που κυκλοφόρησε το 2013. Θα σχολιάσει ο ίδιος ποιητικά:

Όλη η προηγούμενη προσπάθεια / προετοιμασία γι’ αυτή τη στιγμή της δύναμης / όπου η ρητορεία και η μοιρολατρία έχουν αποβληθεί / και η καθαρή γλώσσα απογυμνώνεται / με στόχο την απλή ονοματολογία. / Οι στίχοι αλληλοενισχύονται / η σύνδεση ωστόσο ανοιχτή με βάση τις μεταπτώσεις, / η εκλέπτυνση και η συμπύκνωση χωρίς βοηθητικές υποδομές / η αποσπασματικότητα της συνείδησης / ν’ αποτυπώνει τη ρευστότητα που καταγράφει / το αποτέλεσμα να αναδίδει τη λάμψη μιας πειθαρχημένης ενόρασης.

Χάρης Βλαβιανός, Αυτοπροσωπογραφία του λευκού, ποιήματα – στιγμιότυπα – μεταγραφές, εκδ. Πατάκη.

Θα ακολουθήσουν τρεις ακόμη συλλογές, οι Διακοπές στην πραγματικότητα, το 2009, τα Σονέτα της συμφοράς, το 2011, και, φέτος, η Αυτοπροσωπογραφία του λευκού. Μια τρίτη, θα λέγαμε, ποιητική περίοδος, στην οποία ο Βλαβιανός διευρύνει όλο και περισσότερο τον χώρο της ποίησής του, λεπταίνει τις γωνίες και εμβαθύνει στις στοχαστικές και γλωσσικές του αναζητήσεις δίνοντας ένα ποιητικά ώριμο έργο που κινείται σε δύο -συγκλίνουσες όλο και συχνότερα- κατευθύνσεις. Κύρια χαρακτηριστικά της μίας είναι το στοχαστικό, σχεδόν δοκιμιακό καμιά φορά, ύφος και ο αυτοαναφορικός λόγος, η διανοητικότητα και η λογιοσύνη, η ανοικτή δομή και η αποσπασματικότητα πολλών ποιημάτων και μια φαινομενική ψυχρότητα στην έκφραση («η αισθηματολογία», υποστηρίζει εξάλλου ο ποιητής, «είναι η αποτυχία του αισθήματος»). Η άλλη όψη της ποιητικής του Χάρη Βλαβιανού χαρακτηρίζεται από μια προσωπική, εξομολογητική και αυτοβιογραφική διάθεση όπου ακόμα και η συγκίνηση κάποτε επιτρέπεται.

Η Αυτοπροσωπογραφία του λευκού περιλαμβάνει ποιήματα ταξινομημένα σε πέντε ενότητες. Η «Ωδή στο χαμένο νόημα» είναι η πρώτη και εκτενέστερη ενότητα του τόμου. Εδώ θα συναντήσει ο αναγνώστης την ευτυχή συνύπαρξη όλων αυτών των στοιχείων που χαρακτηρίζουν την ποίηση του Βλαβιανού και μια εξισορρόπηση σκέψης και αισθήματος, η οποία υπηρετείται υποδειγματικά από τους μεταμοντέρνους τρόπους του. Το χιούμορ, επιπλέον, σε όλες του τις ποικιλίες και τις διαβαθμίσεις, είναι πάντα παρόν και δραστικό, άλλοτε ως αστεϊσμός ή πνεύμα, άλλοτε ως ειρωνεία ή παρωδία και άλλοτε ως αυτοσαρκασμός ή και σάτιρα.

Τα θέματά του είναι το πέρασμα του χρόνου, οι εναλλαγές των γενεών και ο θάνατος (Κάθε μέρα σκέφτομαι τον θάνατο. / Δεν τον σκεφτόμουν παλαιότερα. / Τον σκέφτομαι από τότε που πέθαναν οι γονείς μου. / Τον σκέφτομαι από τότε που φοράω κοστούμι / για να πηγαίνω σε κηδείες). Επίσης, ο έρωτας και η απώλεια, η πολιτική και η ιστορία, η καθημερινότητα, οι πρώην σύζυγοι, οι λανθασμένες επιλογές, τα χαμένα χρόνια, η ποίηση, οι λέξεις και η αδυναμία της γλώσσας να μεταπλάσει σε δραστικό λόγο την εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα: Ξέρω πόσο ύπουλες είναι οι λέξεις, / σε ανακουφίζουν για λίγο, / για να σ’ εκδικηθούν αργότερα / με μεγαλύτερη μανία. / Όσο πιο επίμονα τις καλείς / τόσο πιο βαθιά σε περιφρονούν.

Ο Χάρης Βλαβιανός με τον γιο του Αλέξανδρο. (Η φωτογραφία είναι μια ευγενική παραχώρηση του Χάρη Βλαβιανού)

Η «Αντοχή των ποιητών», τελευταία ενότητα του βιβλίου, περιλαμβάνει μεταφράσεις δεκαέξι ποιημάτων που έχει κάνει ο έμπειρος μεταφραστής Βλαβιανός από ποιητές που εδώ και χρόνια έχει επιλέξει ως προδρόμους και συνοδοιπόρους του: Wallace Stevens, Ezra Pound, Czeslaw Milosz, Zbigniew Herbert, John Ashbery, Anne Carson και άλλους. Η ενότητα «Germanicum» περιέχει τέσσερα όλα κι όλα ποιήματα που παίρνουν την έμπνευσή τους απευθείας από το αμέσως προηγούμενο έργο του Βλαβιανού, το Κρυφό ημερολόγιο του Χίτλερ. Στην ενότητα «Ανθρώπινα, πολύ ανθρώπινα» περιλαμβάνονται ποιήματα και στιγμιότυπα, όπως τα ονομάζει ο ποιητής, με πρωταγωνιστές πρόσωπα της δυτικής λογοτεχνικής και εν γένει πολιτιστικής παράδοσης. Αντιγράφω το ποίημα «Ο Νιλ Άρμστρονγκ στο γηροκομείο», στο οποίο ακούγεται καθαρά η ηχώ της ιδιοφυΐας, γραμμένο, όπως διαβάζουμε, Με τον τρόπο του Kavanagh (μέσω του Murphy).

Καθισμένος αναπαυτικά
στη λευκή πολυθρόνα
δείχνει με το δάχτυλο το φεγγάρι
που έχει μόλις ανατείλει
πίσω από τον χαμηλό λόφο,
και φωνάζει δυνατά,
με όση δύναμη έχει απομείνει
στο ασθενικό του κορμί:
«Έχω πάει εκεί!
Έχω περπατήσει πάνω της!»
«Ασφαλώς και έχεις πάει»,
απαντά η νοσοκόμα,
«ασφαλώς κι έχεις.
Έλα, πιες το φάρμακό σου τώρα
σαν καλό αγόρι».

Με τον Charles Bernstein στο Φεστιβάλ Ποίησης του Χονγκ Κονγκ τον Νοέμβριο του 2017. (Η φωτογραφία είναι μια ευγενική παραχώρηση του Χάρη Βλαβιανού)

Άφησα τελευταία την πιο ιδιότυπη, ίσως, ενότητα του βιβλίου, που έχει τον τίτλο «Σχεδόν διάσημος». Πρόκειται για την αφήγηση τριάντα πέντε συναντήσεων του ποιητή με διάσημα πρόσωπα, κυρίως ποιητές, αλλά και πεζογράφους, ζωγράφους, πολιτικούς, οι οποίοι, σύμφωνα με την κοινή συνθήκη, φωτίζουν με τη φήμη τους και τον ίδιο τον αφηγητή. Δεκάδες τέτοια έργα ανεκδοτολογικού χαρακτήρα έχουν δει στο παρελθόν το φως της δημοσιότητας και νέα συνεχίζουν να γράφονται και να εκδίδονται, προς δόξα κυρίως του συγγραφέα τους. Η κρίσιμη ίσως λεπτομέρεια στις εξιστορήσεις του Βλαβιανού είναι πως οι μισές τουλάχιστον συναντήσεις που αφηγείται δεν είναι δυνατόν να έχουν συμβεί, αφού οι πρωταγωνιστές τους, ο Διονύσιος Σολωμός, ο Αχιλλέας Παράσχος, ο Κώστας Καρυωτάκης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και άλλοι, ήταν νεκροί πολύ πριν γεννηθεί ο ποιητής. Ενώ για άλλα από τα περιστατικά που περιλαμβάνονται στο ποίημα δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε την ακρίβειά τους. Και κάποια βέβαια δεν αποκλείεται καθόλου να έχουν πραγματικά συμβεί στον ποιητή (ένα-δυο τα γνωρίζουμε εξάλλου).

Αντιγράφω ένα παράδειγμα από κάθε κατηγορία: τα αδύνατα, τα απίθανα και τα πιθανά. Πρώτο: Βρέθηκα στο ίδιο καφενείο με τον Παράσχο και ζήτησα από τον καφετζή να μου σερβίρει απ’ το κόκκινο κρασί που έπινε κι αυτός. Δεύτερο: Πήγα εκδρομή με τον Καρούζο στο Ναύπλιο. Έξω από το Δημαρχείο μάς σταμάτησε μια κυρία και τον ρώτησε με τρεμάμενη φωνή: «Είστε αυτός που νομίζω;». Κι εκείνος, με απόλυτη σοβαρότητα: «Όχι, είμαι ο ντετέκτιβ του οντολογικού αινίγματος». Και τρίτο: Από το απέναντι πεζοδρόμιο κοιτούσα επί ώρα τον Λεοντάρη να πίνει καφέ με τη Δαράκη στου “Zonar’s”. Της κρατούσε το χέρι σφιχτά λες και ήταν μικρό κορίτσι. Αν και ήθελα να τους μιλήσω, τους άφησα ν’ απολαύσουν τον έρωτά τους ανενόχλητοι.

Πρόκειται ξεκάθαρα για υψηλής ποιότητας χιούμορ που στρέφεται, καταρχάς, εναντίον του ίδιου του ποιητή (και εναντίον όλων μας, εδώ που τα λέμε) για το διαρκές και ανόητο και μάταιο κυνήγι της καλλιτεχνικής δόξας· χιούμορ που στρέφεται ενάντια στους θηρευτές της δανεικής δόξας, κοσμικογράφους του πολιτισμού, της υποκουλτούρας, των κοινωνικών δικτύων· και χιούμορ επίσης που παρηγορεί με την έλλειψη σοβαροφάνειας και ανακουφίζει με το χαμόγελο που προκαλεί στον αναγνώστη. Το χιούμορ όμως του ποιήματος, κι ας είναι τόσο πολυδιάστατο, δεν είναι η μοναδική του ιδιότητα. Με το «Σχεδόν διάσημος» ο Βλαβιανός δοκιμάζει, ακόμη μια φορά, τα όρια της ποίησης, δίνοντας ένα έργο που το ονομάζει ποίημα, αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί αφήγημα ή δοκίμιο ή κάτι άλλο.

Όσο για την πικρή κατακλείδα του έργου αρκεί νομίζω για να πείσει και τον πιο δύσπιστο πόσο σοβαρή υπόθεση είναι το χιούμορ -και η ποίηση- και πόσο δηλητήριο μπορεί να έχει απορροφήσει το χαμόγελο που διακρίνουμε στα πρόσωπα γύρω μας: Όσοι λησμονήθηκαν θα ξεχαστούν και όσοι δεν λησμονήθηκαν, επίσης. Οι νεκροί θα είναι νεκροί και οι ζωντανοί, επίσης.

Ναι, με τον Χάρη Βλαβιανό, είμαστε ακόμη στο σωστό ποίημα.

Διαβάστε ακόμα: Χάρης Βλαβιανός – Γιατί έγραψα το «Κρυφό Ημερολόγιο του Χίτλερ»

TAGS :
Αυτοπροσωπογραφία του λευκού ποιήματα Χάρης Βλαβιανός

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook