«Η Οδύσσειά μου πάνω στο Ματαρόα»

«Όταν επιβιβαστήκαμε στο Ματαρόα (αριστερά, © NZ National Maritime Museum) δεν συνειδητοποιήσαμε ότι η μοίρα είχε ήδη καθορίσει τη ζωή μας. Πάνω απ’ όλα αισθανόμασταν γεμάτοι ενθουσιασμό για το άγνωστο, για την περιπέτεια», γράφει ο Ντίκος Βυζάντιος (δεξιά, σε αυτοπροσωπογραφία του).

Είτε φύγεις από την Ελλάδα είτε μείνεις, το ίδιο είναι. Την Ελλάδα την έχω μέσα μου. Ο καλλιτέχνης δεν αλλάζει πατρίδα, την κουβαλάει στην πλάτη του, όπως και τα υπάρχοντά του. Όταν το πλοίο αυτό, το Ματαρόα, μας ξερίζωσε από την πατρίδα μας για να μας αποθέσει αλλού, καταφέραμε να ζήσουμε και να επιβιώσουμε. Χάρη στον Οκτάβιο Μερλιέ και τον Ροζέ Μιλλιέξ του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, που είχαν την τόλμη και τη θαρραλέα ιδέα να φυγαδεύσουν ορισμένους νέους φοιτητές και δημιουργούς από το χάος της Ελλάδας εκείνης της εποχής, προκειμένου να τους προσφέρουν άσυλο στη Γαλλία, είχαμε ολόκληρη την Ελλάδα στις αποσκευές μας. Ήμασταν άποικοι μιας ονειρικής Ελλάδας.

Αργότερα, και για πολλά χρόνια, ήρθαν έτσι τα πράγματα που δεν μπορούσαμε να επιστρέψουμε στην πατρίδα μας. Εγώ έζησα δέκα χρόνια χωρίς διαβατήριο, άπατρις. Δουλεύαμε, ωστόσο. Έπρεπε να συμβιβαστούμε και να βάλουμε κατά μέρος τις όποιες νοσταλγίες. Έπρεπε να δουλέψουμε. Ας μην ήμαστε όμως αφελείς: έρχεται κάποια στιγμή όπου η χώρα που σε έχει θρέψει και που σε έχει δεχτεί γι’ αυτό που είσαι –ζωγράφος, συγγραφέας, φιλόσοφος, αρχιτέκτονας ή οτιδήποτε άλλο– γίνεται η δεύτερη πατρίδα σου.

157083-screen_shot_2014-07-10_at_9.16.16_p.m.

Στο Ματαρόα (το όνομά του στα πολυνησιακά σημαίνει «η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια») επιβιβάστηκαν, τα χαράματα της 22ας Δεκεμβρίου, στον Πειραιά, πάνω από 200 νέοι επιστήμονες, διανοούμενοι και καλλιτέχνες. Θα τους μετέφερε ως τον Τάραντα της νότιας Ιταλίας, από όπου θα συνέχιζαν με τρένο το ταξίδι τους ως το Παρίσι. (Στη φωτoγραφία, το Ματαρόα στο λιμάνι της Χάιφα, 15 Ιουλίου 1945)

Διαβάστε ακόμα: Ιάννης Ξενάκης – Ελλήνων Ύφος.

Ο καλλιτέχνης θεωρεί πατρίδα του το μέρος όπου εργάζεται. Αυτό ίσχυε ανέκαθεν. Ο Ελ Γκρέκο και ο Πικάσο αποτελούν λαμπρά παραδείγματα. Έρχεται επίσης και η στιγμή να αποδημήσεις ξανά, έστω και αν πρόκειται για επιστροφή στη χώρα σου μετά από πολύχρονη απουσία, λόγω γάμου ή λόγω παιδιών, κι αυτό αποτελεί ένα ακόμη πρόβλημα. Ο καλλιτέχνης ζει σκληρά και παραμένει εκεί που τον περιμένει η δουλειά.

«Πάνω στο Ματαρόα είδα τους συντρόφους μου να σκαρφαλώνουν στους ιστούς και να αιωρούνται από τα σκοινιά, όπως οι πειρατές στα έργα του Χόλυγουντ».

«Χάρη στον Οκτάβιο Μερλιέ (αριστερά, μαζί με τη σύζυγό του Μέλπω) και τον Ροζέ Μιλλιέξ του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, είχαμε ολόκληρη την Ελλάδα στις αποσκευές μας», τονίζει ο Βυζάντιος. Δεξιά: «Ο Ιάννης Ξενάκης ήρθε αργότερα μόνος του, επειδή είχε τραυματιστεί στο μάτι», γράφει στο βιβλίο η Νέλλη Ανδρικοπούλου.

Διακοπές στην Ελλάδα; Δεν γνωρίζω την έννοια των διακοπών. Επιστρέφω στην Ελλάδα όπως θα επέστρεφα σε μια πηγή. Πίνω από την πηγή και ξαναγυρίζω στη δουλειά. Ναι, έχει δίκιο ο Καστοριάδης όταν λέει ότι το πλοίο πάνω στο οποίο βρεθήκαμε –κάπου διακόσιοι από μας– το Δεκέμβρη του 1945 είναι ένα ιστορικό γεγονός της σύγχρονης Ελλάδας, γιατί τότε, όλοι μαζί, ενώσαμε την πνοή μας, τη φλόγα μας, τη μνήμη της πατρίδας μας με τη Γαλλία, και γιατί ήμασταν παρόντες ως Έλληνες για να συντελέσουμε στην ίδρυση του μεταπολεμικού κόσμου μέσα σε όλο τον αναβρασμό και την πολυπλοκότητα που τον χαρακτήριζε. Ναι, ήμασταν εκεί. Όταν επιβιβαστήκαμε, δεν συνειδητοποιήσαμε ότι η μοίρα είχε ήδη καθορίσει τη ζωή μας. Πάνω απ’ όλα αισθανόμασταν γεμάτοι ενθουσιασμό για το άγνωστο, για την περιπέτεια. Η ελληνική υπερβολή, μαζί με αυτό το εκπληκτικό συμβάν που αναστάτωνε τη ζωή μας –το πρώτο μας ταξίδι προς άγνωστες χώρες, κλίμα και συνήθειες– ήταν η αιτία της παράξενης συμπεριφοράς μας.

Διαβάστε ακόμα: «Μάνα, θα φύγω».

Στο σημείο αυτό πρέπει να θυμίσω ότι μας μετέφερε στην Ιταλία ένα μεταγωγικό πλοίο που αποτελούσε μέρος αγγλικής νηοπομπής. Πάνω σε αυτό το αγγλικών προδιαγραφών πλοίο, και προς έκπληξη εκείνων που μας φιλοξενούσαν, είδα τους συντρόφους μου να σκαρφαλώνουν στους ιστούς και να αιωρούνται από τα σκοινιά, όπως είχαν δει να κάνουν οι πειρατές στα έργα του Χόλυγουντ. Το πρώτο γεύμα, που μας σέρβιραν οι Ινδοί καμαρότοι με το λευκό σακάκι τους, ήταν ένα γεγονός τόσο εκπληκτικό όσο και σουρεαλιστικό για εμάς τους πεινασμένους, που είχαμε συνηθίσει να τρώμε ό,τι να ’ναι. Στη συνέχεια, μας έκαναν μια άσκηση επιβίωσης για την αντιμετώπιση ναυαγίου, κάτι που είχαν κάθε λόγο να φοβούνται, αφού η Μεσόγειος ήταν γεμάτη νάρκες.

Αριστερά: Μεταξύ των επιβαινόντων στο Ματαρόα ήταν και η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου. Δεξιά: Παρίσι, 1946, ομάδα υποτρόφων. Από αριστερά, Μέμος Μακρής, Γιώργος Καρούζος, Κατερίνα Καχραμάνη και Κώστας Παπαϊωάννου, άγνωστη και Ντούντα Ζίζικα. (Αρχείο Μέμου Μακρή, Μουσείο Μπενάκη)

«Το πρώτο γεύμα, που μας σέρβιραν οι Ινδοί καμαρότοι με το λευκό σακάκι τους, ήταν ένα γεγονός τόσο εκπληκτικό όσο και σουρεαλιστικό για εμάς τους πεινασμένους…»

«Έχει δίκιο ο Καστοριάδης όταν λέει ότι το πλοίο πάνω στο οποίο βρεθήκαμε –κάπου διακόσιοι από μας– το Δεκέμβρη του 1945 είναι ένα ιστορικό γεγονός της σύγχρονης Ελλάδας», γράφει ο Ντίκος Βυζάντιος.

Θα το θυμάμαι πάντα: μας είχαν βάλει να σχηματίσουμε δυο σειρές αντικριστά ο ένας στον άλλον. Ο Άγγλος αξιωματικός παιδεύτηκε πολύ να μας εξηγήσει τη χρήση των σωσιβίων. Δίνει λοιπόν οδηγίες στην πρώτη γραμμή και γυρνάει να δώσει οδηγίες και στην άλλη. Δεν προλαβαίνει όμως να στρίψει την πλάτη του και μεμιάς ολόκληρη η σειρά ρίχνει τα σωσίβια στη θάλασσα. Εμείς θέλαμε να ήμαστε ελεύθεροι, να φύγουμε, και τούτα τα σωσίβια μας ήταν εμπόδιο.

Μετά από λίγες μέρες φτάσαμε στον Τάραντα, όπου μας φόρτωσαν πάνω σε κάτι υποτυπώδη τρένα. Ο εκνευρισμός μας είχε φουντώσει. Ορισμένοι δεν εμπιστευόμασταν τους Ιταλούς, πιστεύαμε ότι θα μας λήστευαν –ένας Θεός ξέρει τι θα μας έπαιρναν. Άλλοι πάλι σκαρφάλωναν στις στέγες των βαγονιών, ενώ αυτά βρίσκονταν εν κινήσει. Έτσι διασχίσαμε την Ιταλία με μοναδικό σταθμό την Μπολόνια, πόλη με ατέλειωτες καμάρες που της δίνουν μια απίστευτη ομορφιά και με σπίτια σε τόνους ώχρας, που ωστόσο μου φαίνονταν κόκκινα, έτσι όπως ήταν στολισμένα για τα Χριστούγεννα. Το «γουέστερν» συνεχίστηκε μέχρι τη Λωζάννη, όπου οι Ελβετοί μας απολύμαναν με DDT. Βλέπαμε το χιόνι από τα παράθυρα του τρένου και μέσα στα σπίτια τα χριστουγεννιάτικα δέντρα.

Αριστερά: Νέλλη Ανδρικοπούλου, «Αυτοπροσωπογραφία στην οδό Σκουφά 21». Δεξιά: Στο εξώφυλλο του βιβλίου, ο πίνακας της Ανδρικοπούλου «Στον κήπο της Cité».

Το Παρίσι μου φάνηκε ζοφερό, κακοφωτισμένο, όλες οι προσόψεις του σκοτεινές… [….]

//Το κείμενο του Ντίκου Βυζάντιου περιλαμβάνεται στο βιβλίο της Νέλλης Ανδρικοπούλου «Το ταξίδι του Ματαρόα – 1945, Στον καθρέφτη της μνήμης», εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

Σημ.: Μεταξύ των επιβαινόντων στο Ματαρόα ήταν οι φιλόσοφοι Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου, Κώστας Αξελός και Μιμίκα Κρανάκη, οι φιλόλογοι Εμμανουήλ Κριαράς και Σταμάτιος Καρατζάς, οι αρχιτέκτονες Πάνος Τζελέπης, Αριστομένης Προβελέγγιος, Γιώργος Κανδύλης, Τάκης Ζενέτος και Εμμανουήλ Κινδύνης, ο μαέστρος Δημήτρης Χωραφάς, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, ο γιατρός Ανδρέας Γληνός, η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, η συγγραφέας Έλλη Αλεξίου, οι γλύπτες Μέμος Μακρής και Νέλλη Ανδρικοπούλου –η συγγραφέας του βιβλίου «Το ταξίδι του Ματαρόα – 1945, Στον καθρέφτη της μνήμης».

Δείτε εδώ: «Ματαρόα, το πολύτιμο φορτίο»