Εκδοτικό γεγονός: o Ιερώνυμος Μπος από την Taschen

Με μόλις 25 πίνακες και 8 σχέδια να του αποδίδονται με σχετική βεβαιότητα, αυτός Ολλανδός που γεννήθηκε στη Φλάνδρα το 1450 και πέθανε 66 χρόνια αργότερα.

Όταν λέμε «ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες» το έργο του Ιερώνυμου Μπος έχουμε υπ’ όψιν. Τον εξυπηρέτησε καλά. Μαύρα τέρατα ίπτανται σε μολυβένιους ουρανούς, συγγενείς εξ αγχιστείας των χαριτωμένων δράκων των κινουμένων σχεδίων μας. Άγιες με κολασμένα στήθη. Αναχωρητές που εκτίθενται σε τρισκατάρατους πειρασμούς. Αναιδή οπίσθια σε λάγνες στάσεις που σηκώνουν θύελλες. Αβγά με διχαλωτά πόδια που μεταφέρουν πτώματα.

Με μόλις 25 πίνακες και 8 σχέδια να του αποδίδονται με σχετική βεβαιότητα, αυτός ο Ολλανδός που γεννήθηκε στη Φλάνδρα το 1450 και πέθανε 66 χρόνια αργότερα κατάφερε να εξασφαλίσει επίζηλη θέση στην ιστορία της τέχνης. Ακόμα και σήμερα, ο ζωγράφος της κόλασης και των δαιμόνων εξακολουθεί να γοητεύει ερευνητές, καλλιτέχνες, σχεδιαστές και μουσικούς.

Ο Αντρέ Μπρετόν τον αποκαλούσε «ολιστικό οραματιστή».

Η ένδοξη Taschen το ξέρει καλά και, μετά από τη μνημειώδη έκδοση XXL του 2014, μας χαρίζει μια μεγαλοπρεπή μονογραφία μεγάλου μεγέθους με το εξαντλητικό πανόραμα του έργου του, την οποία υπογράφει ο ιστορικός τέχνης και σπεσιαλίστας του Μπος Stefan Fischer.

Γιατί όμως ο Ιερώνυμος Μπος, έξι αιώνες μετά, εξακολουθεί να συναρπάζει τόσο; Επειδή, παραδόξως, είναι ασύλληπτη η μοντερνικότητά του. Ο Αντρέ Μπρετόν τον αποκαλούσε «ολιστικό οραματιστή» και ο γνωστός μας Γιαν Φαμπρ τον θεωρεί πιο ανατρεπτικό από τους περισσότερους σύγχρονους καλλιτέχνες.

Ο αγαπημένος μου Ολλανδός συγγραφέας Cees Nooteboom αφηγείται πώς, κατά διαβολική σύμπτωση, μια μέρα βρέθηκαν να συναγελάζονται στο γραφείο του από τη μία ένα βιβλίο ανοιχτό σ’ έναν πίνακα του Μπος, όπου βλέπεις τον Άγιο Χριστόφορο να διασχίζει το ποτάμι κουβαλώντας στους ώμους του τον Χριστό βρέφος και, δίπλα, την εφημερίδα με τη φωτογραφία του Τούρκου αστυνομικού να κρατάει στην αγκαλιά του το πεθαμένο κορμάκι του Αϊλάν, του μικρού Σύριου που βρέθηκε πνιγμένος σε μια παραλία του Αιγαίου. Άγιος και μπάτσος έχουν την ίδια στάση.

Ο Ιερώνυμος Μπος έζησε μια ζωή αξιοσέβαστου προύχοντα –ήταν μέλος της Αδελφότητας της Παναγίας, στην οποία ανήκε όλη η τοπική ελίτ.

Στα τέλη του 15ου αι., τα τρίπτυχα του Μπος είναι περιζήτητα στην Αυλή των Βρυξελλών. Ο Κήπος των επίγειων απολαύσεων αγοράζεται από τον Ερρίκο Γ΄. Έργα του περνούν στην κατοχή του Φίλιππου του Ωραίου ή του Βενετσιάνου καρδινάλιου Ντομένικο Γκριμάνι. Η φήμη του καλλιτέχνη είναι τεράστια, η υστεροφημία του εξασφαλισμένη.

Τα λιγοστά αρχεία που σώζονται μας λένε ότι πλήρωνε πολλούς φόρους, ότι παντρεύτηκε μια ευγενή, πιο πλούσια και πιο ηλικιωμένη από κείνον, και πως πέθανε χωρίς απογόνους. Ο Ιερώνυμος Μπος έζησε μια ζωή αξιοσέβαστου προύχοντα –ήταν μέλος της Αδελφότητας της Παναγίας, στην οποία ανήκε όλη η τοπική ελίτ- και ήταν επικεφαλής ενός ατελιέ 6 γενιών ζωγράφων. Ένας αστός απόλυτα ενταγμένος στην κοινωνία της εποχής του. Οπότε πώς προέκυψαν όλα τούτα;

Στο Μεσαίωνα, κάθε εργαστήρι που σεβόταν τον εαυτό του διέθετε βιβλία για τα μοντέλα του, φυτολόγια ή ζωολόγια που χρησιμοποιούσαν για την παραγωγή εικόνων λατρείας για τους εκκλησιαστικούς ή τους πλούσιους. Υπάρχουν κοντές καμηλοπαρδάλεις, εξωτικά φυτά, παχουλοί αρμαδίλοι, ώστε να συνδυαστούν με τις βιβλικές σκηνές που επέλεγε ο χορηγός. Κάθε στοιχείο έχει τη σημασία του: το γαϊδουράγκαθο συμβολίζει την αμαρτία, η κουκουβάγια τον διάβολο. Όπως και οι σύγχρονοί του, ο Ιερώνυμος Μπος αντλεί από αυτήν τη μεσαιωνική βάση δεδομένων για να συνθέσει το σύμπαν των φανταστικών όντων του. Επρόκειτο για τις λεγόμενες «μαγγανείες».

Ο Ιερώνυμος Μπος αντλεί από αυτή τη μεσαιωνική βάση δεδομένων για να συνθέσει το σύμπαν των φανταστικών όντων του.

Δεν υπάρχει τίποτα το ηθικοπλαστικό στη ζωγραφική του «El Bosco», καμία διάθεση να επαναφέρει τις χαμένες ψυχές στον ίσιο δρόμο. Το ενδιαφέρον και το πάθος που εξακολουθεί να προκαλεί στις μέρες μας, σε μια εποχή όπου οι κώδικες της χρηστής χριστιανικής διαγωγής έχουν χαθεί από το οπλοστάσιο των αναπαραστάσεών μας (πέραν εκείνου των υποκριτών), δείχνει ότι έχουμε να κάνουμε με κάτι πολύ πέραν αυτού, κάτι πολύ πιο σπουδαίο και μεγάλο. Ελάχιστοι ζωγράφοι στην ιστορία της τέχνης κατόρθωσαν, 5 αιώνες μετά το θάνατό τους, να προκαλούν κάτι ανάλογο.

Ας πάρουμε το ανεπανάληπτο τρίπτυχο Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων, το στολίδι του Prado. Η αριστοκρατία της εποχής σίγουρα δεν χρειαζόταν έναν ζωγράφο για να της μάθει, με εικόνες και τεχνικόλορ, τους κινδύνους π.χ. του έρωτα και του γάμου. Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ, επισκεπτόμενος το 1520 τις Βρυξέλλες όπου βρισκόταν το έργο, μας ενημερώνει πως μπροστά στον πίνακα ήταν εγκατεστημένο ένα γιγάντιο κρεβάτι ικανό να «φιλοξενήσει» 50 άτομα! Πληροφορία που έρχεται σε συμφωνία με το περιεχόμενο του έργου, στυλ Γούντστοκ στο λιγότερο βροχερό, εξ ου και η απουσία δύσχρηστων ενδυμάτων.

Κάποιοι είπαν ότι ο Ιερώνυμος Μπος ήταν μέλος της αίρεσης των Αδαμιτών που λάτρευαν την Εδέμ πριν από την Πτώση.

Ωστόσο, κανένα άλλο ζωγραφικό έργο δεν χώρεσε τόσες ερμηνείες. Κάποιοι είπαν ότι ο Ιερώνυμος Μπος ήταν μέλος της αίρεσης των Αδαμιτών που λάτρευαν την Εδέμ πριν από την Πτώση. Άλλοι ότι ήταν μάγος αστρολόγος. Άλλοι ότι χρησιμοποιούσε μια κρυπτογραφημένη, μυστική γλώσσα, για να αποφύγει το ανάθεμα της επίσημης Εκκλησίας. Άλλοι πάλι ότι έπαιρνε ναρκωτικά και συμμετείχε σε αποκρυφιστικές τελετές. Ότι είχε μυηθεί στα ταρό. Ότι ήταν αλχημιστής και οι εικόνες είναι μάρτυρες των εμπειριών του. Ή ότι ήταν από τους πρώτους, αν όχι ο πρώτος, που εξερεύνησε τα βάθη του υποσυνείδητου: τα πουλιά, τα γυμνά σώματα, τα παράξενα πρόσωπα, τα ανθρωπόμορφα δέντρα του, οι εκστάσεις και τα βασανιστήρια μαζί με τη σιωπή που τα περιβάλλει έχουν το ρυθμό των δικών του ονείρων. Άλλοι πάλι θεώρησαν ότι απλώς απεικόνισε τις παροιμίες και τη λαϊκή σοφία του καιρού του.

Αριστερά: ο δίσκος των Dead Can Dance. Δεξιά: ο δίσκος των Deep Purple.

Μάγεψε τους σουρεαλιστές γιατί πίστεψαν ότι βρήκαν εαυτούς στους πίνακές του, από τον Μαξ Ερνστ ώς τον Σαλβαντόρ Νταλί. Και την ψυχανάλυση, με τον Λακάν ιδίως. Αλλά όχι μόνο. Στοιχειώνει ακόμα και τη ροκ μουσική σκηνή. Ήδη από τη δεκαετία του ’60, οι εικόνες των αμαρτημάτων του γοητεύουν τους πρωτοπόρους του είδους. Με πρώτο τον Τζιμ Μόρισον των Doors. Το τραγούδι του Ship of Fools είναι μια ευθεία αναφορά στο περίφημο Πλοίο των Τρελών. Λίγα χρόνια αργότερα, Η θεραπεία της τρέλας εμπνέει το πανκ ροκ συγκρότημα Wire, στο άλμπουμ Ideal Copy. Το 1969, σειρά έχουν οι Deep Purple που μια λεπτομέρεια από τον Κήπο των επίγειων απολαύσεων την κάνουν εξώφυλλο του ομώνυμου δίσκου τους.

Το death metal συγκρότημα των Celtic Frost και το άλμπουμ τους Into the Pandemonium το 1987. Ευθεία αναφορά στον Μπος στο εξώφυλλο.

Τη σκυτάλη παίρνουν το death metal συγκρότημα των Celtic Frost και το άλμπουμ τους Into the Pandemonium το 1987 ή οι Αυστραλοί Dead Can Dance στον 5ο δίσκο τους Aion (Αιών, 1990). Και πιο πρόσφατα, ο μασκαρεμένος κιθαρίστας Buckethead (ή Death Cube K) με τον κουβά στο κεφάλι μάς περιοδεύει στον Κήπο μέσα από ένα ψυχεδελικό κλιπάκι. Άλλοι θαυμαστές, ο δημιουργός του Alien H.R. Ginger, αλλά και η φίρμα Dr Martens με σειρά από τσάντες και αρβύλες. Οι αναφορές είναι ενδεικτικές.

Η φίρμα Dr Martens εμπνέεται από τον Μπος με σειρά από τσάντες και αρβύλες.

Τώρα, στη Μαδρίτη, γίνεται η έκθεση «El Jardín de las Delicias» που θα διαρκέσει μέχρι το Φεβρουάριο: 15 καλλιτέχνες επαναπροσεγγίζουν τον Κήπο, δημιουργώντας οπτικοακουστικές εγκαταστάσεις, video art, ψηφιακά animation, ζωγραφικούς πίνακες και έχοντας κατά νου ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή, τα όρια της τεχνολογίας, η εμπορευματοποίηση του σεξ, ο καταναλωτισμός κ.ά.

Τα θέματά του ανταποκρίνονται στις έγνοιες των συγχρόνων του, λίγο πριν από την εκκλησιαστική κρίση που θα οδηγήσει στη Μεταρρύθμιση του Λουθήρου.

Ξαναλέω ωστόσο: οι αινιγματικές αλληγορίες του Μπος δεν έχουν τίποτα το μυστηριώδες. Στηρίζονται σ’ ένα σταθερό σύστημα, το οποίο προέρχεται κατευθείαν από την παράδοση της Βόρειας Ευρώπης, αυτό του Γιαν βαν Άικ ή του Ρόχιερ φαν ντερ Βάιντεν. Ο πειρασμός και η λαγνεία αναμειγνύονται με τις τόσο αγαπητές το 15ο αι. βιβλικές σκηνές. Οι αναφορές του είναι η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη, οι Βίοι των Αγίων, τα κείμενα του Ιερού Αυγουστίνου και τα μεσαιωνικά χειρόγραφα που εξιστορούν θρύλους. Τα θέματά του ανταποκρίνονται στις έγνοιες των συγχρόνων του, λίγο πριν από την εκκλησιαστική κρίση που θα οδηγήσει στη Μεταρρύθμιση του Λουθήρου.

Εμείς, εξοικειωμένοι με την ψυχανάλυση και την ερμηνεία των ονείρων, αρεσκόμαστε να βλέπουμε στη ζωγραφική του Μπος κάτι τελείως διαφορετικό. Το 19ο αι., διαβάζεται ως το απελευθερωτικό έργο ενός τρελού ή ενός μέλους μιας αίρεσης που υποστηρίζει την επιστροφή στη φύση, ίσως ακόμη και τον ελεύθερο έρωτα. Τον 20ο αι., για τους σουρεαλιστές έγινε το κλειδί για τα όνειρα, παράδειγμα αυτόματης γραφή και ελεύθερων συνειρμών.

Τον 20ο αι., για τους σουρεαλιστές, ο Μπος έγινε το κλειδί για τα όνειρα, παράδειγμα αυτόματης γραφή και τυχαίων συνειρμών.

Αλλά δεν ισχύει. Γιατί ο άνθρωπος του 15ου αι., του οποίου το μέσο προσδόκιμο ζωής φτάνει μετά βίας τα 30 χρόνια, έχει στο μυαλό του μόνον τον διάβολο. Πίστευε ότι η κόλαση υπήρχε πραγματικά. Ορισμένα βιβλία μάλιστα την είχαν εντοπίσει πάνω στη γήινη επιφάνεια. Μετά το θάνατό του, όταν Μπρέγκελ και κουστωδία παίρνουν τη σκυτάλη, το ερώτημα δεν τίθεται πλέον με αυτούς τους όρους. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος δεν φοβάται πια να ψηθεί στην κόλαση.

Σήμερα, ούτε ο απλός κόσμος ούτε καν η Εκκλησία βλέπουν με τον ίδιο τρόπο την ανθρωπότητα, τις αδυναμίες της ή τη σχέση της με το Επέκεινα. Η ανοχή στις επιθυμίες είναι μεγαλύτερη. Το Υπερεγώ είναι λιγότερο αυστηρό. Μήπως όμως βρίσκουμε διαισθητικά στο έργο του Ιερώνυμου Μπος τόσο τους κρυφούς σεξουαλικούς μας πόθους όσο και τα όριά τους, δηλαδή τη σύγκρουση του Έρωτα και του Θανάτου;

Τελικά, αναγνωρίζουμε στο λανθάνον νόημα του έργου του  –κι αυτό είναι που μας αγγίζει- τη σχέση μας με τον εαυτό μας. Γιατί μοιάζει να απεικονίζονται μέσα σ’ αυτό τα υλικά ενός συμπυκνωμένου, αμνημόνευτου ονείρου. Στις λεπτομέρειες των δημιουργιών του μπορούμε να αναγνώσουμε τον άτλαντα όλων εκείνων των βίαιων εικόνων που βασανίζουν τον άνθρωπο στα σώψυχά του. Το έργο του Ιερώνυμου Μπος είναι ένα είδος πρωτόγονης ενδοσκόπησης.

Διαβάστε ακόμα: Η ατέλειωτη κραυγή του Φράνσις Μπέικον.

TAGS :
εκδόσεις TASCHEN τέχνες

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook