320 εκθέματα της αρχαϊκής έως και της ελληνιστικής περιόδου από 52 μουσεία, συλλογές και εφορείες στην Ελλάδα, την Ιταλία και το Βατικανό εκτίθενται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν).
Επισκέπτεσαι την έκθεση «Κάλλος. Η Υπέρτατη Ομορφιά» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης κι ακούς τα λόγια του Καβάφη: «Την εμορφιά έτσι πολύ ατένισα,/ που πλήρης είναι αυτής η όρασίς μου./ Γραμμές του σώματος. Κόκκινα χείλη. Μέλη ηδονικά./ Μαλλιά σαν από αγάλματα ελληνικά παρμένα∙/ πάντα έμορφα, κι αχτένιστα σαν είναι,/ και πέφτουν, λίγο, επάνω στ’ άσπρα μέτωπα.
320 εκθέματα της αρχαϊκής έως και της ελληνιστικής περιόδου από 52 μουσεία, συλλογές και εφορείες στην Ελλάδα, την Ιταλία και το Βατικανό που τραγουδάνε το ιδεώδες του Κάλλους -όχι μόνον την εξωτερική ομορφιά, αλλά το καλό κ’ αγαθό, που περιλαμβάνει τις αρετές της σοφίας, του ηρωισμού, της ευγενούς άμιλλας και της καλοσύνης.
Ο επιμελητής της, Νίκος Σταμπολίδης, λέει: «Η ομορφιά συνδεόταν από την αρχαιότητα με την έλξη και τον έρωτα άρα με τα μάτια και τη ματιά του άλλου. Η Σαπφώ, όταν τη ρώτησαν τι είναι καλό και τι είναι ωραίο, απαντά: “ο άλλος υμνεί αυτό, ο άλλος υμνεί το άλλο, εγώ όμως θαρρώ πως το πιο όμορφο πράγμα πάνω στη μαύρη γη είναι αυτό που ο καθένας ονειρεύεται [ὄττω τις ἔραται]”». Αιώνες αργότερα, η Τζούλια Κρίστεβα διορθώνει τον Σταντάλ: «Κάνει λάθος γράφοντας ότι η ομορφιά “είναι μια υπόσχεση ευτυχίας”. Το αντίστροφο ισχύει: ο έρωτας είναι μια υπόσχεση ομορφιάς».
Στα Αισθητικά του, ο Ντιντερό αναρωτιέται: «Οι πάντες συλλογίζονται το Ωραίο: το θαυμάζουμε στα έργα της φύσης΄ το απαιτούμε στα έργα τέχνης΄ αποδίδουμε ή αρνούμαστε την ποιότητα αυτή κάθε στιγμή΄ ωστόσο, αν ρωτήσουμε τους ανθρώπους με το πιο ασφαλές και εξαίσιο γούστο ποια είναι η προέλευσή του, η φύση του, η ακριβής έννοιά του, ο ακριβής ορισμός του, αν είναι κάτι απόλυτο ή σχετικό, αν υπάρχει μια κατ’ ουσίαν ομορφιά, αιώνια, αμετάβλητη ή συμβαίνει με την ομορφιά ό,τι και με τη μόδα, βλέπουμε αμέσως ότι οι γνώμες διίστανται και οι μεν παραδέχονται την άγνοιά τους, οι δε το ρίχνουν στο σκεπτικισμό. Πώς γίνεται σχεδόν όλοι οι άνθρωποι να συμφωνούν ότι το ωραίο είναι ένα, να υπάρχουν τόσοι πολλοί απ’ αυτούς που νιώθουν έντονα το πού βρίσκεται και τόσοι λίγοι να γνωρίζουν τι είναι;»
Πώς ορίζεται η ομορφιά στις μέρες μας; (Aπό την έκθεση «ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά» / Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν).
Όπως στον Φαίδρο του Πλάτωνα, ο οποίος τοποθετεί το Κάλλος εντός αυτού του μυστηριώδους χώρου όπου ενώνονται ο αισθητός και ο νοητός κόσμος, ο Ντιντερό καταλήγει πως η Ομορφιά δεν θα μπορούσε να προκύπτει μόνον από την απόλαυση. «Η ομορφιά υπάρχει μόνο σε σχέση με το ανθρώπινο πνεύμα που την αποσυνθέτει και την ανασυνθέτει. Είναι μια δυνατότητα που πραγματώνεται μόνο μέσα από τη συνάντηση με μια ψυχή». Από τον Πλάτωνα και μετά, η ομορφιά, όπως και η ψυχή, θεωρείται αθάνατη. «Παντού το ωραίον είναι το αυτό, μια εσωτερική ενότητα και συγγένεια ενώνει στο σύνολό του το κάλλος», εξηγεί η Διοτίμα στο Συμπόσιο.
Ανέκαθεν, σκοπός της τέχνης ήταν να παρουσιάσει, να ενσαρκώσει, μια αλήθεια θεωρούμενη ως ανώτερη. Η πλατωνική Ιδέα είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η ανθρωπότητα. Στην Αρχαιότητα, η τέχνη έπρεπε να εκφράζει την αρμονία του κόσμου. Στην εποχή των μονοθεϊστικών θρησκειών, το μεγαλείο και την εξαρσίωση του θείου. Στις ουμανιστικές δημοκρατίες μας, το βάθος και τον πλούτο του ανθρώπινου πνεύματος. Σήμερα, η «αλήθεια» του έργου τέχνης είναι συνώνυμη της αλήθειας του καλλιτέχνη, έκφραση της προσωπικότητάς του. Έτσι, το Ωραίο δεν προϋπάρχει πλέον, αλλά δημιουργείται εξ αρχής.
«Για το Κάλλος, η ψυχανάλυση έχει τα λιγότερα να πει», γράφει ο Φρόιντ. «Η αισθητική δεν κατάφερε να μας φωτίσει ούτε στο ελάχιστο σχετικά με τη φύση και την προέλευση της ομορφιάς». Ωστόσο, το αίνιγμά της εμπνέει ανησυχία, η γοητεία της μας τρομάζει και μας ταράζει. Μια τυραννία. Όπως λέει ο Φαίδρος, η ομορφιά είναι ένα εμπόδιο που μας αναγκάζει να σκεφτούμε. Και να ονειρευτούμε. Είναι «απορητική».
Τα σύγχρονα έργα τέχνης είναι περισσότερο συστήματα σκέψης παρά όμορφα αντικείμενα. Όμως, η ομορφιά δεν είναι συμβατή ούτε με τη γνωστική λειτουργία ούτε με την ατομικότητα, γιατί τις υπερβαίνει. Η ομορφιά ενός έργου προκύπτει από τη θεία χάρη μάλλον παρά από το ταλέντο του καλλιτέχνη. Αυτό πίστευαν και οι Αρχαίοι, οι οποίοι θεωρούσαν το ωραίο ως εκδήλωση του θείου.
Αντίθετα, στο σημερινό κόσμο, η άμετρη αισθητικοποίηση των πάντων αφορά στα πάντα, αλλά δεν κολλάει πουθενά. Δηλαδή, κατ’ ουσίαν, δεν δημιουργεί πλέον ομορφιά. Αφού δεχτήκαμε ότι η ομορφιά είναι σχετική, ανάλογα με τις κουλτούρες, τις εποχές και τις συμβάσεις, αλλά και πληθυντική, αφού καθορίζεται από την αισθητική απόλαυση που προκαλεί, πού είμαστε τώρα;
Παραδόξως, ενώ ο αισθητικός λόγος εξαπλώνεται, στην τέχνη η αναζήτηση της ομορφιάς οπισθοχωρεί. Η Τέχνη δεν είναι πλέον κάτι το ωραίον. Αλλά, ας μην απατώμεθα: υπάρχει απ’ τη μία η επιδίωξη της εναντίωσης στον ακαδημαϊσμό, ώστε να σκοτώσεις νόρμα και καλό γούστο (ενίοτε σε αποκαρδιωτικό βαθμό, όπως στην περίπτωση του Τζεφ Κουνς). Κι από την άλλη, η επιδίωξη να προκαλέσεις αίσθηση, με ανέκδοτες φόρμες που δίνουν νέο περιεχόμενο στην έννοια του έργου τέχνης και μας θέτουν ενωπίω μιας «ανησυχητικής παραδοξότητας». Όπως π.χ. στη Λουίζ Μπουρζουά ή τον Ανίς Καπούρ.
«Το ωραίο είναι πάντα παράξενο», έλεγε ο Μπωντλαίρ (Aπό την έκθεση «ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά» / Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν).
Οπότε επανερχόμαστε στον ορισμό του Μπωντλαίρ ότι «το ωραίο είναι πάντα παράξενο», «με τρόπο αφελή, ακούσιο, υποσυνείδητο». Εξάλλου, την παραδοξότητα αυτή, την αίσθηση που προκαλεί ένα έργο τέχνης είναι πιο εύκολο να την προσεγγίσουμε από όσο το ωραίο που αδιαλείπτως μας διαφεύγει.
Έχει ασχοληθεί με το θέμα ο Jean-Pierre Changeux, διάσημος νευροβιολόγος και μέγας συλλέκτης. Οι εργασίες του χαρτογραφούν την απάντηση στη αντίληψη ενός έργου. Τη στιγμή εκείνη, μία κυματομορφή ονόματι ignition (ανάφλεξη) μπορεί να καταγραφεί σε εγκεφαλική απεικόνιση. Έχουμε λοιπόν ένα ίχνος της στιγμής εκείνης όπου ένα έργο μας συνεπαίρνει. Η αντίληψη ποικίλλει από άτομο σε άτομο, και είναι διαφορετική στη θέαση ενός πίνακα του Όττο Ντιξ και διαφορετική σε κείνη ενός πίνακα του Νικολά Πουσέν.
Ένα είναι βέβαιο: όταν ένα έργο μας αγγίζει, συμβαίνει κάτι μεταξύ αίσθησης και νοητικής διεργασίας που εντυπώνεται σε ένα «κύκλωμα ανταμοιβής», του οποίου ο βασικός νευρώνας μετάδοσης είναι η ντοπαμίνη. Είναι μια συγκίνηση που θα αναζητήσουμε πάλι και πάλι. Κι αυτό είναι η αληθινή αισθητική εμπειρία κι όχι η αισθητικοποίηση των εμπειριών μας.
O Ζαν Ντανιέλ, ο μυθικός ιδρυτής του Nouvel Observateur ομολογούσε: «Μόνον η ομορφιά, σαν εκείνη των καθεδρικών ναών όπου τόσο σύχναζα, μπορεί να δώσει την απάντηση…» Ο Φρόιντ γράφει στο Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας: «Αυτή η αισθητική στάση που εκλαμβάνεται ως σκοπός της ζωής προστατεύει ελάχιστα από τα κακά που μας απειλούν, αλλά μας ανταμείβει με ένα σωρό άλλα πράγματα».
Δεν υπάρχει πιο καίριος στίχος απ’ αυτόν του Βαλερύ: « Τίποτα βαθύτερο από το δέρμα». Κοιτάω αυτήν τη γυναίκα και ξάφνου τη βρίσκω ωραία. Φταίει άραγε η φινέτσα του προσώπου της που με γοητεύει, η κομψή ομορφιά των χαρακτηριστικών της, ο διακριτικός αισθησιασμός που τη συνοδεύει, το χαμόγελο της Τζοκόντας που φωτίζει τα μάτια της; Θα απαντούσα καταφατικά, αν ήμουν ερωτευμένος. Αλλά θα μπέρδευα -όπως αυτός ο βλάκας ο Ιππίας- την αισθητική απόλαυση με την ηδονή των αισθήσεων. Μήπως καλύτερα θα έπρεπε, σαν άλλος Καντ, να προσεγγίσω το Ωραίο ως «το αντικείμενο μιας αφιλοκερδούς ικανοποίησης»;
Τα κριτήρια της ομορφιάς τα παραβάλλουμε συνήθως μ’ ένα κορμί νεανικό, συμμετρικό, σφριγηλό, ευθυτενές, ψηλό, βεργολύγερο. Αρχαιοελληνικά αρμονικό. Άραγε οι κανόνες αυτοί είναι παγκόσμιοι; Το ερώτημα φέρνει αντιμέτωπα δύο στρατόπεδα. Για τους ιστορικούς, δεν υπάρχει τίποτα πιο πολιτισμικό από τη φυσική ομορφιά. Αρκεί κάποιος να δει πως απεικονίζονταν οι Τρεις Χάριτες στο πέρασμα του χρόνου.
Στη λογοτεχνία το ίδιο: Ο Ρονσάρ υμνεί τα θεϊκά παχάκια της αγαπημένης του κι ο Αλέξανδρος Δουμάς εκστασιάζεται μπροστά στα κάλλη μιας ερωμένης με πλούσια τα ελέη του στήθους και τις γεμάτες καμπύλες των γοφών. Οι ανθρωπολόγοι ανασύρουν πλήθος επιχειρημάτων που υποστηρίζουν τη σχετικότητα των κριτηρίων ανάλογα με τις κοινωνίες: τα ατροφικά πόδια στις Κινέζες ή τα υπερτροφικά οπίσθια μιας Οττεντότης.
Εντάξει, αλλά παρά τις ιστορικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις, παγκόσμια κριτήρια ομορφιάς δεν υπάρχουν; Αυτό πιστεύουν πολλοί από τους εξελικτικούς ψυχολόγους. Κι αυτό γιατί, εδώ και καμιά 20αριά χρόνια, έχουν γίνει πάμπολλα σχετικά πειράματα. Και διαπίστωσαν πως, σε ό,τι αφορά τη physical attractiveness, οι σταθερές είναι σαφείς.
Ο 17χρονος σταρ James Charles έγινε το πρώτο ανδρικό μοντέλο που διαφημίζει σειρά μακιγιάζ για την CoverGirl (Φωτογραφία: Johannes Eisele/Agence France-Presse).
Κατ’ αρχάς, φαίνεται πως τα «νεανικά» χαρακτηριστικά (μικρή μύτη και μεγάλα μάτια) είναι πιο ελκυστικά από άλλα, σε αντίθεση με τα ρυτιδιασμένα και κηλιδιασμένα πρόσωπα. Από την άλλη, η ωρίμανση κάποιων χαρακτηριστικών μπορεί να αποδειχτεί γοητευτική, όπως τα τονισμένα μήλα ή τα ρουφηγμένα μάγουλα. Ένα άλλο προτέρημα είναι το οβάλ σχήμα του προσώπου και, κυρίως, η συμμετρία. Ούτε οι λεπτεπίλεπτοι σαν κι εμένα ούτε οι παχύσαρκοι θεωρήθηκαν ποτέ πρότυπα ομορφιάς. Να γιατί τα μειράκια γνωρίζουν από ένστικτο πως με το να ρουφάνε την κοιλιά και να φουσκώνουν το στήθος συγκεντρώνουν περισσότερες πιθανότητες να αρέσουν.
Είπαμε, η εκτίμηση της ομορφιάς ποικίλλει ανάλογα με τις εποχές και τις κουλτούρες. Δεν είναι αιώνια σαν «ένα όνειρο από πέτρα». Έχει μια ιστορία, όπως και μια γεωγραφία. Αλλά όλο τούτο κυμαίνεται εντός ενός πλαισίου αισθητικών ελκυστών. Τα στραβά δόντια δεν παίζουν, ούτε τα σπυράκια, τα στραβωμένα στόματα και οι κρεμασμένες μούρες. Αν υπάρχουν κάπου στον κόσμο άνθρωποι που προτιμούν αυτά τα πρόσωπα από τον Τζορτζ Κλούνεϊ, παρακαλώ στείλτε μου τις συντεταγμένες.
H Kerry Washington διαβαίνει το κόκκινο χαλί μ’ ένα υπέροχο afro look.
Ωστόσο, τελευταία, μαίνεται ο πόλεμος κατά των διακρίσεων, σεξιστικών και ρατσιστικών. Μαζί φουντώνει και η διεκδίκηση για μια εμφάνιση απελευθερωμένη από τα κυρίαρχα αισθητικά στάνταρ. Έχουμε δει την Alicia Keys να μοστράρεται άβαφτη, την Kerry Washington να διαβαίνει το κόκκινο χαλί μ’ ένα υπέροχο afro look, την Winnie Harlow να γίνεται το πρώτο top model με λεύκη, την Hari Nef το πρώτο διεμφυλικό top model, τον 17χρονο σταρ James Charles το πρώτο ανδρικό μοντέλο που διαφημίζει σειρά μακιγιάζ για την CoverGirl, το ημερολόγιο της Pirelli να περνάει από τις γυμνές καλλονές στις ηλικιωμένες καλλονές, την Disney να παρουσιάζει την πρώτη της φεμινίστρια ηρωίδα, την Barbie να πουλιέται σε τρία μεγέθη και επτά χρώματα δέρματος και το ελληνικό GNTM να ψάχνει και καλά το diversity και το over size.
H Winnie Harlow έγινε το πρώτο top model με λεύκη (Φωτογραφία: Jason Hetherington).
Μια νεαρή Αμερικανίδα φίσκα στα διπλώματα, η Gretchen Henderson, αποφαίνεται πως «η ομορφιά δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον, γιατί είναι κλειστή και πάντα η ίδια. Ενώ η ασχήμια είναι άπειρη και παντού, όπως ο Θεός». Κι υπάρχει κι ο Μισέλ Ουλμπέκ. Όπως έλεγε η Mme de Sévigné, «Καταχράται της αδείας των ανδρών να είναι άσχημοι». Στα ίχνη του Ρεμπώ αυτά: «Ένα βράδυ πήρα την Ομορφιά στα γόνατά μου. Και τη βρήκα πικρή. Και τη βλαστήμησα».
Πρόκειται όντως για την ανάδυση μιας ομορφιάς της ποικιλίας, αντισυμβατικής, απελευθερωμένης από τις υπαγορεύσεις που βαρύνουν τα σώματα; Ή εφήμερες πρόοδοι και υστερίες που οφείλονται στο κοινωνικό κλίμα και το πλαφονάρισμα της αγοράς; Μήπως για εξέλιξη της συνείδησης, έστω πολιτικής;
H Hari Nef έγινε το πρώτο διεμφυλικό top model (Φωτογραφία: heyalma.com).
Ενδεχομένως να δούμε λοιπόν να σκάει μια μέρα όπου η ομορφιά δεν θά ‘χει πλέον να κάνει με ηλικία, καταγωγή, φύλο ή ύψος, όπου καθένας θα είναι ελεύθερος να είναι ο εαυτός του, να ορίζει τη δική του αισθητική ή την απουσία αισθητικής. Ένας κόσμος χωρίς στάνταρ ομορφιάς. Η δυνατότητα αυτή αχνοφαίνεται, αλλά τα στερεότυπα αποδεικνύονται σκληρό καρύδι όπως φαίνεται από την ευφορία που δημιουργούν τα σόου της Victoria’s Secret. Από την άλλη, προλειαίνεται το έδαφος για μεταλλαγμένους και εξωγήινους.
Φληναφήματα. Η ομορφιά είναι η μορφή του κόσμου. Επειδή υπερβαίνει την ατομικότητα, έχει τη δύναμη να εξισορροπεί την υπεροψία του μοντέρνου ανθρώπου.
Διαβάστε ακόμα: Η ατέλειωτη κραυγή του Φράνσις Μπέικον.
-
- Follow us:
Ακολουθήστε το Andro στο Facebook
