AAA-Venus-large-black

Η Αφροδίτη της Μήλου στο Λούβρο. «Τα σπασμένα χέρια της συνιστούν το ‘’λανθάνον περιεχόμενο’’ και το έσχατο νόημα του κλασικού, αλλά και καταστατικό μύθο ίδρυσης της Ευρώπης και θεμελίωσης του δυτικού παραδείγματος», γράφει ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης.

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά τους. Η αγοραία χειρονομία του δεξιού χεριού της Αφροδίτης στο εξώφυλλο του Focus μας δίνει τη δυνατότητα να επανέλθουμε στο ελληνιστικό αυτό γλυπτό (περίπου 130-100 π.Χ.), το οποίο ανακαλύφθηκε τον Απρίλιο του 1820 από έναν Έλληνα αγρότη, ενώ όργωνε στο χωράφι του στη Μήλο. Από τον επόμενο κιόλας χρόνο, το δημοφιλές μαρμάρινο άγαλμα εκτίθεται στα διψασμένα για αρχαιότητα βλέμματα των επισκεπτών του Λούβρου, χωρίς τα σπασμένα και απολεσθέντα δύο του χέρια. Επιτρέψτε μου να εστιαστώ σ’ αυτήν τη λεπτομέρεια, η οποία, απ’ ό,τι φαίνεται, μπορεί να αποδειχτεί μια σημαίνουσα απώλεια.

Μέχρι σήμερα έχουν υποστηριχτεί διάφορες αντιφατικές εκδοχές σχετικά με τον ακρωτηριασμό του. Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70, ο δημοσιογράφος και ρέκτης ιστορικός Κυριάκος Σιμόπουλος συγκέντρωσε ορισμένες από αυτές, τις οποίες παραθέτω αποσπασματικά και όχι ιεραρχικά:

O Γάλλος σημαιοφόρος Chevrette Dumont d’Urville, ο οποίος επέβαινε σ’ ένα πολεμικό πλοίο που βρισκόταν στην περιοχή, σημειώνει στο ημερολόγιό του: Όταν ανακαλύφθηκε η Αφροδίτη, είχε και τα δύο χέρια. Με το αριστερό ανασηκωμένο χέρι κρατούσε ένα μήλο –το «μήλον της Έριδος»– και με το δεξί συγκρατούσε το πτυχωτό φόρεμα που έπεφτε στα γόνατά της.

Όταν ανακαλύφθηκε η Αφροδίτη, είχε και τα δύο χέρια. Με το αριστερό κρατούσε ένα μήλο –το «μήλον της Έριδος»– και με το δεξί συγκρατούσε το πτυχωτό φόρεμα που έπεφτε στα γόνατά της.

Ο δόκιμος του γαλλικού ναυτικού Olivier Voutier παρεμβαίνει το 1784, υποστηρίζοντας ότι, την ώρα που βρέθηκε το άγαλμα, ενεργούσε κι αυτός εκεί κοντά ανασκαφικές έρευνες και είδε το πανωκόρμι του αγάλματος ακρωτηριασμένο.

9ShipEstafette

Η Αφροδίτη της Μήλου στο γαλλικό πολεμικό πλοίο Estafette, περιστοιχισμένη από το πλήρωμα (1820). Πίνακας της Yolanda Chetwynd.

Ο υποπλοίαρχος Matterer προσθέτει τη δική του εκδοχή, μετατοπίζοντας την προσοχή μας σ’ ό,τι κρίσιμο συνέβη στο λιμάνι της Μήλου:

Το άγαλμα είχε κιόλας μεταφερθεί στο γιαλό […] όπου την έσερναν στη βραχουριά, την αναποδογύριζαν και την κατρακυλούσαν άνθρωποι σε έξαλλη κατάσταση. Παραλίγο να γκρεμιστεί στη θάλασσα. Ακολούθησε πανδαιμόνιο γύρω από το κασόνι με την Αφροδίτη. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να παραδώσουν το άγαλμα. Ο κυβερνήτης του γαλλικού πολεμικού Estafette κραυγάζει: «Ναύτες, πάρτε το κασόνι και ρίξτε το στη λέμβο!» Τότε άρχισε η μάχη. Σπαθιά και ρόπαλα ανέμισαν. Κόπηκε ένα αυτί, το αίμα κυλούσε. Και μέσα σ’ αυτήν τη μάχη, οι ναύτες τραβολογούσαν το κασόνι που τραμπαλιζόταν και έπεφτε δεξιά και αριστερά και το μετέφεραν στο Estafette. Εκεί έχασε η Αφροδίτη το αριστερό της χέρι.

Το άγαλμα της Αφροδίτης είχε μεταφερθεί στο γιαλό […] όπου την έσερναν στη βραχουριά, την αναποδογύριζαν και την κατρακυλούσαν άνθρωποι σε έξαλλη κατάσταση.

Ας αφήσουμε τις επιμέρους διαφοροποιήσεις και ας κρατήσουμε τη μαρτυρία της απώλειας των χεριών. Παρά τις αποκλίσεις τους, καμία από τις αφηγήσεις αυτές δεν παραβλέπει το αίνιγμα του ακρωτηριασμού ενός αγάλματος που ενσαρκώνει το λιβιδικό μυθολογικό αρχέτυπο της ομορφιάς και του έρωτα, ακόμα και τον ίδιο το «λόγο του υλισμού», όπως μας θύμισε ο Tony Negri ανατρέχοντας στο Alma Venus του Λουκρήτιου. Η εξιδανίκευση του κλασικού και η αναγέννηση της Ελλάδας στο πλαίσιο της «Ιερής» συνένωσης των ευρωπαϊκών χωρών (δηλαδή, το προανάκρουσμα της σημερινής Ενωμένης Ευρώπης) συνυπάρχουν με την αλλόκοτη φρίκη:

Σπαθιά και ρόπαλα ανέμισαν. Ο δύστυχος παπάς δέχτηκε πολλά χτυπήματα στο κεφάλι και στη ράχη. Το ίδιο και οι Έλληνες που έσκουζαν απελπισμένα και ζητούσαν βοήθεια από τον Θεό. […] Ο πρόξενος της Γαλλίας, οπλισμένος με σπαθί και ένα χοντρό ρόπαλο, πολεμούσε καλά. Κόπηκε ένα αυτί, το αίμα κυλούσε.

Διαβάστε ακόμα: «Μήπως μπορούμε να ανακαλύψουμε, μέσα στην παρακμή και στην απελπισία μας, την ευλογία να είμαστε Έλληνες – να είμαστε άνθρωποι;» 

Μια τέτοια τραγελαφική περιγραφή κάθε άλλο παρά θυμίζει τη μεταφορά ενός αριστουργήματος της αρχαιότητας. Μιλώντας με λακανικούς όρους, η εμπειρία του πραγματικού γίνεται εμπειρία φρίκης ή μάλλον, καλύτερα, εμπειρία φρίκης και εξιδανίκευσης του κλασικού ταυτόχρονα. Η αλλόκοτη αυτή σύρραξη γύρω από το πολυπόθητο άγαλμα περισσότερο παραπέμπει στον εφιαλτικό τρόπο με τον οποίο ενσωμάτωσε ο Francisco Goya το κατακρεουργημένο «πανωκόρμι» (Torso del Belvedere, 1ος αιώνας μ.Χ.) στο τριακοστό έβδομο χαρακτικό της σειράς Los Desastres dela Guerra, λίγα μόλις χρόνια πριν από την ανακάλυψη της Αφροδίτης στη Μήλο. Και σ’ αυτήν την περίπτωση οφείλουμε, πάντως, να παραχωρήσουμε τη σημασία που της αρμόζει στην προειδοποίηση του Walter Benjamin: «Δεν είναι ποτέ ένα ντοκουμέντο του πολιτισμού, χωρίς να είναι ταυτόχρονα κι ένα ντοκουμέντο βαρβαρότητας». Κανείς δεν θα μπορούσε να το θέσει πιο σωστά: «Μέχρι τώρα καμία ιστορία της κουλτούρας δεν πήρε αρκετά υπ’ όψιν της τη βασική σημασία αυτού του γεγονότος». Και ο πυρήνας αυτής της βαρβαρότητας μπορεί να αποδειχτεί εξακολουθητικά παρών.

«Δεν είναι ποτέ ένα ντοκουμέντο του πολιτισμού, χωρίς να είναι ταυτόχρονα κι ένα ντοκουμέντο βαρβαρότητας.» (Walter Benjamin)
Goya. Los desastres de la guerra

«Η αλλόκοτη σύρραξη γύρω από το πολυπόθητο άγαλμα περισσότερο παραπέμπει στον εφιαλτικό τρόπο με τον οποίο ενσωμάτωσε ο Francisco Goya το κατακρεουργημένο ‘’πανωκόρμι’’ (Torso del Belvedere, 1ος αιώνας μ.Χ.) στο τριακοστό έβδομο χαρακτικό της σειράς Los Desastres dela Guerra». (Museo del Grabado de Goya, Copyright: (C) ARTEHISTORIA)

Τα σπασμένα χέρια της Αφροδίτης δεν συνδέονται, λοιπόν, μόνο με τη ρομαντική εξιδανίκευση του αρχαιολογικού σπαράγματος που αντανακλά τη μαρμαρυγή της αρχαιότητας, αλλά συνιστούν τόπο εγγραφής συγκρούσεων αποικιοκρατικού χαρακτήρα και διασταυρώσεων νεωτερικών και προ-νεωτερικών μορφών πολιτισμού. Συμπίπτουν επίσης χρονικά με τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνει την εθνική και πολιτισμική του ταυτότητα το νέο έθνος-κράτος της Ελλάδας. Με λίγα λόγια, συνιστούν το «λανθάνον περιεχόμενο» και το έσχατο νόημα του κλασικού, αλλά και καταστατικό μύθο ίδρυσης της Ευρώπης και θεμελίωσης του δυτικού παραδείγματος.

Γι’ αυτό και δεν αξίζει να παγιδευόμαστε στις αδιέξοδες υποθέσεις «κυριότητας» και «κατοχής» ενός πολιτισμικού αγαθού με τη σημασία που απέκτησε αυτό το γλυπτό, ούτε στο αν υτα τεκμήρια των αφηγήσεων είναι ακριβή. Το φαντασιακό, στο βαθμό που αποτελεί σύμπτωμα, είναι πάντα ενδεικτικό: μας δίνει τη δυνατότητα πρόσβασης στην ίδια τη συμβολική πραγματικότητα, δηλαδή στο νόημα. Το σπασμένο χέρι της Αφροδίτης ούτε κρύβει ούτε φανερώνει, αλλά σημαίνει. Θυμίζω τι γράφει σχετικά ο Γιώργος Σεφέρης στο ποίημα «Ο ηδονικός Ελπήνωρ» (Κίχλη, 1946):

Τ’ αγάλματα σε κυνηγούν, […] με τα σπασμένα μέλη τους […] Γιατί τ’ αγάλματα δεν είναι πια συντρίμμια, / είμαστε εμείς.

Ιδού, λοιπόν, ποιο είναι εκείνο το «μερικό αντικείμενο (part-object)» που εκτίθεται κυριολεκτικά ως έκθεμα στο Λούβρο και που η «απρέπεια» του Focus ανέσυρε στην πρώτη σελίδα. […] Θα άξιζε να επεκτείνουμε αυτήν τη θεώρηση του «μερικού αντικειμένου» και στην ψυχοπαθολογική φαντασίωση που διαμορφώσατε για το χώρο και τη χώρα-σώμα, μέσα από το διαρκές άγχος της συρρίκνωσης και της απώλειας ενός τμήματός της.

«Τ’ αγάλματα σε κυνηγούν, […] με τα σπασμένα μέλη τους […] Γιατί τ’ αγάλματα δεν είναι πια συντρίμμια, / είμαστε εμείς.» (Γ. Σεφέρης)

Επιστρέψτε μου, ωστόσο, να πάω παραπέρα αυτούς τους συνειρμούς. Αν το εξώφυλλο του Focus συνέδεσε το ελληνικό χρέος με το χέρι της Αφροδίτης, η αρχαιογνωστική ετυμολογική «εκτροπή» δημιουργεί ένα νέο σύμπλεγμα με νόημα: Το 1946, ο Γερμανός φιλόσοφος Martin Heidegger έγραψε ένα κείμενο για τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο Αναξίμανδρο τον Μιλήσιο, με τίτλο Το ρητό του Αναξίμανδρου. Σχολιάζοντας τη διατύπωση «κατά το χρεών» της πρώτης πρότασης του ρητού, η οποία συνήθως μεταφράζεται «κατ’ ανάγκην», ο Heidegger αμφισβητεί το νόημα της «χρείας» και της «αναγκαιότητας», δηλαδή την πίεση του «πρέπει» και της υπο-χρέωσης. Κατά τη γνώμη του, το νόημα σχετίζεται με τη λέξη «η χειρ», δηλαδή το χέρι, η οποία, στην περίπτωση αυτή, συνδέεται «με το νόημα της χειραφέτησης ως διατήρησης και συγκράτησης ανά χείρας»:

tzirtzilakis5844-5-1190Η σελίδα αυτή μας θυμίζει ότι στο χρεών, το οποίο μεταφράζεται εν γένει ως «αναγκαιότητα», μιλά η χειρ: χράω σημαίνει χειρίζομαι, κάνω κάτι με το χέρι.

Στο σημείο αυτό δύσκολα μπορεί κάποιος να αποφύγει τον πειρασμό της παρατήρησης ότι από την ίδια ετυμολογική ρίζα αντλεί την καταγωγή της και η σύγχρονη εκδοχή του χρέους. Αυτή η τριπλή σημασία του χρέους ως οφειλή (χρηματικού ποσού) και ταυτόχρονα ως υπο-χρέωση (χρεία) και ενοχή –στην οποία τείνει και η γερμανική λέξη schuld– το αναδεικνύουν σε κυρίαρχη ανθρωπολογική μορφή. Η αλληλεξάρτηση χρέους και ενοχής δεν είναι μόνο μια ψυχική συνθήκη και γίνεται ο γενικευμένος υλικός, νοητικός και συναισθηματικός ορίζοντας που, όπως λέει ο Maurizio Lazzarato, καθιστά ολόκληρη την κοινωνία «κατασκευή του υπερχρεωμένου ανθρώπου». Το ίδιο το χρέος γίνεται ένας σημειωτικός μηχανισμός πειθαρχίας και ελέγχου. Πράγματι, λοιπόν, το χέρι της Αφροδίτης «είναι πλουσιότερο από ό,τι συνήθως φανταζόμαστε […] Το χέρι θα είναι το (monstrous) σήμα (le monstre)», με τη διπλή έννοια του monstrous και του demonstrative.

//Το κείμενο περιλαμβάνεται –με τον ίδιο τίτλο– στο βιβλίο του Γιώργου Τζιρτζιλάκη «Υπο-νεωτερικότητα και εργασία του πένθους – Η επήρεια της κρίσης στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα», εκδ. Καστανιώτη

Διαβάστε ακόμα: Γιώργος Σεφέρης: «Ανήκω σε μια χώρα μικρή»

 

1 2

 

 

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook

Button to top