Αλέξανδρος Μασσαβέτας: «Στην Ελλάδα μαίνεται ένας υβριδικός πόλεμος για να αυξηθεί η ρωσική επιρροή»

Ο Βλαντιμίρ Πούτιν στις Καρυές του Αγίου Όρους, το 2016. (Photo by Wassilios Aswestopoulos/NurPhoto via Getty Images).

– Το νέο σας βιβλίο πραγματεύεται τη ρωσική στρατηγική κυριαρχίας στον ορθόδοξο κόσμο, ενάντια στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Πέρα από το σημερινό ουκρανικό ζήτημα και τη διαμάχη γύρω από το αυτοκέφαλο του Κιέβου υπάρχουν ιστορικά ερείσματα στη φιλοδοξία αυτή; Μετά το 1453, η Μόσχα πήρε κάποια «σκυτάλη» από την πεσμένη Κωνσταντινούπολη;

Το αφήγημα που θέλει τη Μόσχα να είναι η «Τρίτη Ρώμη», επιφορτισμένη με το χρέος να «ηγηθεί» της Ορθοδοξίας, μετρά αιώνες. Ακόμη παλαιότερη είναι η απαρχή της έντασης ανάμεσα στη Μόσχα και την Κωνσταντινούπολη. Τα πρώτα σύννεφα εμφανίσθηκαν το 1439, όταν συνομολογήθηκε η Ένωση των Εκκλησιών στην Φλωρεντία. Ο τότε Μέγας Πρίγκιπας της Μόσχας Βασίλι Β΄αποκήρυξε την Ένωση για λόγους όχι θεολογικούς, αλλά πολιτικούς – θεωρούσε πως η αναγνώριση του παπικού πρωτείου θα στερούσε τις ρωσικές αρχές από κάθε έλεγχο επί της ρωσικής εκκλησίας. Ο Βασίλι Β’ την ανακήρυξε μονομερώς αυτοκέφαλη και η ευχαριστιακή κοινωνία της Μόσχας  με τη Βασιλεύουσα διεκόπη, ως το 1448.

»Η κοινωνία τους αποκαταστάθηκε λίγους μήνες πριν από την Άλωση. Η πτώση της Κωνσταντινούπολης στους αλλοθρήσκους είναι που «πυροδότησε» το αφήγημα της Τρίτης Ρώμης: καθώς η Κωνσταντινούπολη – Νέα Ρώμη είχε περάσει στην κυριαρχία αλλοθρήσκων, η Μόσχα ήταν προορισμένη να τη διαδεχθεί, αναλαμβάνοντας τα πρωτεία της. Σημειωτέον πως το αφήγημα αυτό περιορίσθηκε στην σφαίρα του λαϊκού φολκλόρ και δεν απασχόλησε ποτέ την κρατική πολιτική πριν από το δεύτερο ήμισυ του 19^ου αιώνα.

»Η πολιτική του Πανσλαβισμού που επιβλήθηκε τότε στην εξωτερική πολιτική της Ρωσικής Αυτοκρατορίας θέλησε να χρησιμοποιήσει την Ορθοδοξία ως όργανο «ήπιας ισχύος» επί των Ορθοδόξων πέραν των συνόρων της. Από την εποχή του Βουλγαρικού Σχίσματος και των ρωσικών παρεμβάσεων στη Μέση Ανατολή και το Άγιον Όρος (δεκαετίες 1870-1880) χρονολογείται ουσιαστικά ο «πόλεμος επιρροής» ανάμεσα στη Μόσχα και τον Οικουμενικό Θρόνο. Η ουκρανική κρίση είναι το πλέον πρόσφατο επεισόδιο σε μία διαμάχη που μετρά πάνω από αιώνα και που κόπασε μονάχα κατά τη διάρκεια της κομμουνιστικής διακυβέρνησης της Ρωσίας.

Ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας υπογράφοντας ένα αντίτυπο της Πόλης των Απόντων, του αξιόλογου βιβλίου του για την Κωνσταντινούπολη. (Αλέξανδρος Κορομηλάς).

– Είναι βιβλίο εκκλησιαστικής ιστορίας και γεωπολιτικής; Ή υπεισέρχεται και στον πολιτισμό της Μόσχας και στη «ρωμαϊκού» βεληνεκούς ακτινοβολία της; Παρά τον ιμπεριαλισμό που στηλιτεύετε, δεν μπορεί να σας άφησε ασυγκίνητο η αίγλη της Ρωσίας…

Είναι ένα βιβλίο για τη «γεωπολιτική των εκκλησιών» – αναπόφευκτα ασχολούμαι και με την εκκλησιαστική ιστορία, καθώς σε αυτήν, πιστεύω, βρίσκονται όλες οι απαντήσεις στη σημερινή κρίση. Παράλληλα, το ένα τέταρτο περίπου του όλου κειμένου ασχολείται με τη ρωσική επιχείρηση υβριδικού πολέμου στην Ελλάδα, η οποία μαίνεται από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 και είναι άρτια οργανωμένη από τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες. Η έκταση που είχε λάβει το ρωσικό δίκτυο κατασκόπων, συνεργατών και συνοδοιπόρων άρχισε να αποκαλύπτεται στην κοινή γνώμη μετά τις απελάσεις των Ρώσων διπλωματών το 2018.

»Μελετώντας την ιστορία διαμόρφωσης της Ορθοδοξίας των Ανατολικών Σλάβων, αλλά και της ρωσικής και ουκρανικής ταυτότητας, αναπόφευκτα υπεισέρχομαι και στον πολιτισμό. Ο πολιτισμός της Ρωσίας γοητεύει – ανεξάρτητα και πέραν της Ορθοδοξίας. Ομολογώ πως ο ίδιος, παρά την πολύ αρνητική άποψή μου για την κοσμοθεωρία της ρωσικής εκκλησίας, έχω σκλαβωθεί τόσο από την τέχνη όσο και από τη λειτουργία της: το πολυφωνικό μέλος της σε μεταφέρει σε ουράνιες σφαίρες! Όσο για τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική και την τέχνη της Ρωσίας, δεν χρειάζεται να πω τίποτε. Η αντίθεσή μου είναι ως προς την πολιτική της ρωσικής εκκλησίας και κράτους.

»Ταυτόχρονα, πιστεύω ακράδαντα πως η Ρωσία είναι «ο μεγάλος άγνωστος» στην Ελλάδα. Ελάχιστοι – πέραν των παλιννοστούντων ομογενών – μιλούν καλά τη ρωσική, ελάχιστοι ταξιδεύουν εκεί με κάποια συχνότητα. Η εμπειρία μου με έχει πείσει πως δεν πρέπει να υπερβάλουμε στο ρόλο της Ορθοδοξίας ως κοινής πολιτισμικής αναφοράς. Πολιτισμικά βρισκόμαστε πολύ πιο κοντά στους Ιταλούς και τους Ισπανούς, αλλά και τους χριστιανούς (ανεξαρτήτως δόγματος) της Αλβανίας και του Λιβάνου, απ’ ό,τι στους Ρώσους ή οποιοδήποτε άλλο έθνος ορθόδοξων Σλάβων.

Οι Ρώσοι εποφθαλμιούν διαχρονικά τα πρωτεία της Ορθοδοξίας, υποστηρίζει ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας. (Kostas Tsironis / POOL / SOOC).

– Και το νέο βιβλίο είναι «μεταΒυζαντινό» όπως τα προηγούμενα σας, ωστόσο αυτήν τη φορά βγαίνετε από τα όρια της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αλήθεια, πόσο μεταβυζαντινοί (και πόσο μεταοθωμανοί) είμαστε οι Νεοέλληνες σήμερα;

Είτε το θέλουμε είτε όχι, η Ρωμανία (το Βυζάντιο) είναι πολύ πιο κοντά μας από την Αρχαιότητα – κατ’ αρχάς χρονικά. Από τη σύστασή του, το ελληνικό κράτος παραμένει (δικαίως) σαγηνευμένο με τη δεύτερη, παραγνωρίζοντας όμως εντελώς την πρώτη. Με τη Ρωμανία μας συνδέει όχι μόνον η Ορθοδοξία, αλλά και ο ρόλος της Κωνσταντινούπολης στη συλλογική μνήμη και, όπως έχει σωστά επισημάνει ο Κώστας Σταματόπουλος, η αμφισημία της σχέσης μας με τη Δύση. Η Ρωμανία ξεπήδησε από τη Ρωμαϊκή Ανατολή, όταν αποκόπηκαν από αυτήν η Αίγυπτος και η Μέση Ανατολή. Θεωρούσε τον εαυτό της την «Ανατολή» της χαλκηδόνιας χριστιανοσύνης και του άλλοτε ρωμαϊκού κόσμου, αλλά και «Δύση» έναντι στις μη-χαλκηδόνιες (μονοφυσιτικές) εκκλησίες των Αρμενίων, Κοπτών, Συροορθοδόξων, Χαλδαίων κ.ο.κ.

»Όσο για το οθωμανικό μας παρελθόν, αυτό το νεοελληνικό αφήγημα θέλησε να το σβήσει, με μικρή βέβαια επιτυχία. Η σημαντικότερη συνέπεια της οθωμανικής κατοχής είναι πως ο Ελληνισμός – εκτός ελαχίστων περιοχών που παρέμειναν ενετοκρατούμενες ως το τέλος – δεν έζησε την Αναγέννηση. Διατροφικές συνήθειες και μουσικά γούστα προδίδουν έντονη τουρκική και μεσανατολική επιρροή. Απόρροια του οθωμανικού συστήματος είναι και η ταύτιση του «Γένους» με την θρησκεία, αναπόφευκτη στο θεοκρατικό οθωμανικό σύστημα, και ο ρόλος της εκκλησίας ως θεματοφύλακας της εθνικής ταυτότητας. Πρόκειται για φαινόμενα που απαντώνται, με μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση, σε όλες τις περιοχές του άλλοτε οθωμανικού κόσμου, από τη Ρουμανία ως το Λίβανο και το Ισραήλ, από τη Βοσνία ως τη Γεωργία.

– Καθώς δυναμώνει η κόντρα του Πατριαρχείου Μόσχας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, λόγω του ουκρανικού ζητήματος, ενεπλάκη και Εκκλησία της Ελλάδος. Θεωρείτε πως η Εκκλησία της Ελλάδος πρέπει πάντα να στηρίζει το Οικουμενικό Πατριαρχείο;

Οπωσδήποτε. Η Κωνσταντινούπολη είναι η Μητέρα Εκκλησία, όχι μόνο για την Εκκλησία της Ελλάδος αλλά για κάθε ορθόδοξη εκκλησία. Ανάμεσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Εκκλησία της Ελλάδος (ή οποιαδήποτε άλλη ορθόδοξη εκκλησία) υφίσταται – στις περιπτώσεις των «προνομίων» του οικουμενικού θρόνου – σχέση ιεραρχίας και πνευματικής υπαγωγής, η οποία δεν επιτρέπει την αμφισβήτηση των αποφάσεων του πρώτου.

»Παράλληλα, το Οικουμενικό Πατριαρχείο είναι ο μόνος θεσμός του Ελληνισμού με καταγωγή στη Ρωμανία (παρότι, βέβαια, το επανίδρυσε ο Πορθητής σε νέα βάση) και γίνεται αισθητό ως «ο ανώτατος θεσμός του Γένους». Το ότι η ανώτατη αρχή της Ορθοδοξίας είναι ελληνόφωνη και στα χέρια Ελλήνων το γένος προσδίδει στον Ελληνισμό αναντικατάστατη «ήπια ισχύ» σε διεθνές επίπεδο. Το Πατριαρχείο αποτελεί την καλύτερη θεσμική έκφραση του «οικουμενικού ελληνισμού», πέραν του ελλαδικού κράτους. Για όλους αυτούς τους λόγους, η στήριξη του θεσμού αποτελεί εθνικό συμφέρον και η Εκκλησία της Ελλάδος οφείλει να στηρίζει τις αποφάσεις του. Αυτό, εξάλλου, αναμένει και η συντριπτική πλειονότητα της ελληνικής κοινωνίας.

Το νέο βιβλίο του Αλέξανδρου Μασσαβέτα «Η Τρίτη Ρώμη – Η Μόσχα και ο θρόνος της Ορθοδοξίας» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.

– Οι λεγόμενες «Νέες Χώρες» είναι επαρχίες του Πατριαρχείου εντός της ελληνικής επικράτειας (βόρεια Ελλάδα και ανατολικό Αιγαίο) που διοικούνται από την Εκκλησία της Ελλάδας, αλλά ανήκουν τυπικά στην Κωνσταντινούπολη. Κατά διαβολική ειρωνεία, στις μητροπόλεις αυτές της βόρειας Ελλάδας αυξάνεται ταυτόχρονα και η ρωσική επιρροή, έτσι δεν είναι;

Το εκκλησιαστικό καθεστώς των 36 μητροπόλεων των Νέων Χωρών αποτελεί το σοβαρότερο αγκάθι στις σχέσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το δεύτερο παραχώρησε, το 1928, τη διοίκησή τους στην Εκκλησία της Ελλάδος, λόγω ακριβώς της ένταξης των περιοχών τους στο ελληνικό κράτος και της δυσκολίας της επικοινωνίας τους με την Κωνσταντινούπολη μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την Ανταλλαγή. Στην πράξη με την οποία εκχωρείται η διοίκηση των Νέων Χωρών στην Εκκλησία της Ελλάδος ορίζεται η υποχρέωση των εκεί μητροπολιτών να μνημονεύουν τον Οικουμενικό Πατριάρχη και όχι τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών κατά την τέλεση της ευχαριστίας. Από πλευράς εκκλησιαστικού δικαίου, η πνευματική υπαγωγή, την οποία ακριβώς φανερώνει η μνημόνευση, είναι σημαντικότερη της διοικητικής.

»Οι προσπάθειες ρωσικής διείσδυσης υπήρξαν πράγματι πολύ έντονες στις Νέες Χώρες, καθώς οι Ρώσοι – με δωρεές, προπαγάνδα και κάθε διαθέσιμο μέσο – προσπάθησαν να εξωθήσουν τους εκεί μητροπολίτες σε εξέγερση κατά του Οικουμενικού Θρόνου. Η Βόρεια Ελλάδα – όπου βρίσκεται το Άγιον Όρος, σημαντικά λιμάνια (Θεσσαλονίκη, Αλεξανδρούπολη) και αρτηρίες  και όπου διαβιούν συμπαγείς κοινότητες παλιννοστούντων από την ΕΣΣΔ – αποτέλεσε προτεραιότητα στα γεωπολιτικά σχέδια των Ρώσων. Τις ρωσικές δράσεις στο Βορρά συντονίζει το Γενικό Προξενείο της Ρωσίας στη Θεσσαλονίκη, επί μακρό διάστημα υπό τον απελαθέντα το 2018 πρώην Γενικό Πρόξενο Αλεξέι Ανατόλιεβιτσς Ποπόφ. Στην Θεσσαλονίκη, ιδρύθηκε τοπικό παράρτημα της Αυτοκρατορικής Ορθόδοξης Παλαιστινιακής Εταιρείας, οργάνωσης ταυτισμένης με τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες ήδη από τον ύστερο 19^ο αιώνα. Στο Άγιον Όρος δρούσε η ρωσική εταιρεία Άθωνος.

»Κάποιοι μητροπολίτες των Νέων Χωρών τήρησαν για μεγάλο διάστημα ακραία φιλορωσική στάση. Κάποιοι την άλλαξαν όταν άρχισαν να αισθάνονται πως οι ρωσικές πρωτοβουλίες στις μητροπόλεις τους άρχισαν να ξεφεύγουν από τον έλεγχό τους. Κατά την έκτακτη σύνοδο του Οκτωβρίου, οπότε η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος αναγνώρισε την αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας, οι εν λόγω ρωσόφιλοι μητροπολίτες εκφράσθηκαν ηχηρά υπέρ της αναγνώρισης, καταγγέλλοντας μάλιστα ρωσικούς εκβιασμούς. Τα αίτια της αλλαγής της στάσης τους παραμένουν υπό πέπλο μυστηρίου.

– Ποια είναι τώρα η ισορροπία δυνάμεων στην άλλοτε «Συμβασιλεύουσα» και άρτι ρωσόφιλη Θεσσαλονίκη;

Σημαντικός παράγων ρωσολαγνείας στη Θεσσαλονίκη είναι η παρουσία της ποντιακής κοινότητας, τόσο εκείνων που έφθασαν με την Ανταλλαγή το 1923-1924 όσο και εκείνων που παλιννόστησαν από την ΕΣΣΔ. Και οι μεν και οι δε, για ιστορικούς λόγους, τρέφουν αισθήματα φιλικά προς (ή και ταύτισης με) τη Ρωσία. Καταστροφική – για τα στρατηγικά συμφέροντα της χώρας – υπήρξε και η δράση μελών της «ψεκασμένης» ακροδεξιάς στην πόλη: από την Θεσσαλονίκη ξεπήδησαν trash φαινόμενα, όπως οι Λιακόπουλος και Βελόπουλος, οι οποίοι προπαγάνδισαν τη λαγνεία για τον «ηγέτη Πούτιν», ταυτόχρονα με τη βιομηχανία τερατολογιών γύρω από τον Παΐσιο, την αντιευρωπαϊκή στάση και υστερία και εχθρότητα προς το δυτικό μοντέλο φιλελεύθερης, πολυφωνικής δημοκρατίας.

»Σημαντικός υπήρξε στην πόλη και ο ρόλος του Ιβάν Ιγκνάτιεβιτσς Σαββίδη. Ο επιχειρηματίας απέκτησε – κυρίως μέσω του ΠΑΟΚ – σημαντική επιρροή επί της ποντιακής κοινωνίας, ενώ εξίσου βαρύνουσα είναι η επιρροή του επί της τοπικής οικονομίας. Ο Σαββίδης συμμετέχει στην κοινοπραξία που διαχειρίζεται το λιμένα της Θεσσαλονίκης, προς μεγάλη δυσαρέσκεια των Αμερικανών που αντιλαμβάνονται την παρουσία του ως στρατηγική απειλή. Το κύρος της Ρωσίας σε όλη τη βόρεια Ελλάδα ενίσχυσε ιδιαίτερα και η προσπάθειά της να τορπιλίσει τη Συμφωνία των Πρεσπών.

»Πάνω στους παλιννοστούντες και τη μνήμη των Ποντίων, αλλά και σε επιχειρηματίες όπως ο Σαββίδης, «πάτησαν» οι ρωσικές Αρχές, για να αποκτήσουν ερείσματα στη Θεσσαλονίκη. Ούτε όμως ο μητροπολίτης Άνθιμος είναι ρωσόφιλος ούτε οι Αρχές της πόλης μπορούμε να πούμε πως έχουν προσδεθεί στο άρμα της Μόσχας.

Ο Πατριάρχης Βαθολομαίος κατά την τελευταία του επίσκεψη στη Θεσσαλονίκη (Konstantinos Tsakalidis / SOOC).

– Πόσο «οικουμενικό» είναι το Οικουμενικό Πατριαρχείο; Εκτός από τη Μόσχα, οι άλλες αυτοκέφαλες ορθόδοξες εκκλησίες πράγματι υποκλίνονται μπροστά στα πρωτεία της Κωνσταντινούπολης;  Ή είναι κενό γράμμα;

Νομίζω δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «υπόκλιση», ο οποίος παραπέμπει σε μοναρχία και, συνεπώς, δεν ταιριάζει στο αποκεντρωμένο και πολυφωνικό σύστημα των ορθοδόξων εκκλησιών. Θα ήταν ορθότερο να μιλήσουμε για αναγνώριση – σεβασμό των πρωτείων. Προκειμένου να δούμε εάν αυτός συντρέχει, πρέπει να εξετάσουμε το ακριβές τους περιεχόμενο.

»Η οικουμενικότητα δεν περιορίζεται σε «πρωτεία τιμής». Εμπεριέχει κάποιες αποκλειστικές εξουσίες που αναγνωρίζονται στον Οικουμενικό Θρόνο ακριβώς ώστε να επιτευχθεί ο συντονισμός του ορθόδοξου κόσμου, δομημένου πάνω σε ένα μοντέλο αποκέντρωσης. Σύμφωνα με μια παράδοση αιώνων, το Οικουμενικό Πατριαρχείο και μόνο έχει την εξουσία να ανακηρύξει μία εκκλησία αυτοκέφαλη, να εκδικάσει διαφορές δικαιοδοσίας μεταξύ άλλων εκκλησιών και να καλέσει όλες τις αυτοκέφαλες εκκλησίες της Ορθοδοξίας σε Πανορθόδοξη Σύνοδο. Παράλληλα, διεκδικεί αποκλειστική δικαιοδοσία στη Διασπορά, στις επαρχίες που βρίσκονται εκτός της παραδοσιακής επικράτειας των ορθοδόξων εκκλησιών.

»Όλες οι προνομίες αυτές έχουν αμφισβητηθεί κατά καιρούς. Η αποκλειστική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Θρόνου στη Διασπορά έχει στην πράξη καταργηθεί. Στην Δυτική Ευρώπη, Αμερική, Αυστραλία υφίστανται σχήματα παράλληλης δικαιοδοσίας, με την ανοχή του Οικουμενικού Θρόνου. Οι παράλληλες δικαιοδοσίες απηχούν τη συνύπαρξη πολλαπλών εθνικών παραδόσεων. Η Μόσχα (και σειρά εκκλησιών που συντάσσονται μαζί της στα περισσότερα ζητήματα, όπως το Πατριαρχείο Αντιοχείας και οι εκκλησίες Βουλγαρίας, Σερβίας, Γεωργίας) αμφισβητούν το προνόμιο του Οικουμενικού Θρόνου να αναγνωρίσει, από μόνο του και χωρίς την σύμπραξη των άλλων εκκλησιών, το Αυτοκέφαλο εκκλησίας.

»Η Μόσχα δεν τορπίλισε απλώς την προσπάθεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου να συγκαλέσει Πανορθόδοξη Σύνοδο στην Κρήτη το 2016, όταν απείχε η ίδια και έπεισε και τις εκκλησίες Αντιοχείας, Βουλγαρίας και Γεωργίας να την ακολουθήσουν. Στο παρελθόν, και δη επί Στάλιν, το Πατριαρχείο Μόσχας επιχείρησε να αντιποιηθεί την προνομία αυτή και να συγκαλέσει, το 1948, Πανορθόδοξη Σύνοδο στην Μόσχα υπό τη δική του αιγίδα. Η προσπάθεια απέτυχε, καθώς την αντιμετώπισαν με συγκατάβαση – αν όχι ειρωνεία – τα πρεσβυγενή Πατριαρχεία της Ανατολής (Κωνσταντινουπόλεως, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων).

»Παρά τις κατά καιρούς αμφισβητήσεις, τα προνόμια της Κωνσταντινουπόλεως γίνονται γενικά σεβαστά, τόσο λόγω της πανάρχαιας παράδοσης που αντιπροσωπεύει και του κύρους που το περιβάλλει όσο και επειδή μονάχα εκείνο μπορεί να δώσει λύση σε περιπτώσεις διαφορών περί τη δικαιοδοσία, οι οποίες συχνά αναφύονται μεταξύ των ορθοδόξων εκκλησιών.

Σε βιβλιοπωλείο των Τιράνων. Ο Μασσαβέτας αγαπά και εξερευνά συστηματικά τα Βαλκάνια (Μάρτα Μονεδέρο Ρίβας).

– Υποστηρίζετε ότι η Μόσχα γυρεύει τα πρωτεία της Ορθοδοξίας από την Κωνσταντινούπολη για λόγους γεωπολιτικής επιρροής της Ρωσίας του Πούτιν. Ποια είναι η στάση της Τουρκίας και του φανατικού μουσουλμάνου Ερντογάν στη διαμάχη αυτή;

Η στάση του Ερντογάν στη διαμάχη Μόσχας – Κωνσταντινουπόλεως μοιάζει παράδοξη. Παρά τις στενότατες σχέσεις του με τον Ρώσο μονοκράτορα και τη σύμπνοια σε σειρά ζητημάτων των δύο καθεστώτων, ο Ερντογάν τήρησε σιγήν ιχθύος κατά την έκδοση του Τόμου Αυτοκεφαλίας της Ουκρανίας. Η σιωπή οφείλεται, σύμφωνα με εκτίμηση του Τούρκου αναλυτή Τζεγκίζ Ακτάρ (ο οποίος ζει πλέον στην Αθήνα), στο ότι ο Ερντογάν και η κυβέρνησή του δεν είχαν ιδέα για τη σημασία της έκδοσης του Τόμου, ενώ η Ρωσία δεν ζήτησε από τις τουρκικές Αρχές να πιέσουν τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Είναι αμφίβολο, σε κάθε περίπτωση, εάν η όποια παράκληση των τουρκικών Αρχών για την καθυστέρηση έκδοσης του Τόμου θα είχε οποιοδήποτε αποτέλεσμα, τονίζουν μητροπολίτες του Οικουμενικού Θρόνου.

»Η μακρά περίοδος διακυβέρνησης του Ταγίπ  Ερντογάν χαρακτηρίζεται από αντιφάσεις ως προς τη στάση έναντι του Πατριαρχείου και των μειονοτήτων. Το θρήσκο ισλαμικό προφίλ του Ερντογάν τον εξαναγκάζει σε κάποιο σεβασμό των θρησκευτικών αρχών των χριστιανών της χώρας. Η άρνηση της κεμαλικής παράδοσης τον οδήγησε, στα πρώτα χρόνια διακυβέρνησής του, σε ένα «άνοιγμα» προς τις θρησκευτικές μειονότητες, οι οποίες είχαν υποφέρει υπό το κεμαλικό καθεστώς. Η εποχή των φιλελεύθερων ανοιγμάτων (2002-2008 περίπου) έχει προ πολλού παρέλθει και το καθεστώς έχει υιοθετήσει μια γραμμή ισλαμοκεντρικού εθνικισμού. Σήμερα, το κράτος έχει επανέλθει στην απαξίωση των μειονοτήτων και οποιουδήποτε δεν είναι θρήσκος σουνίτης μουσουλμάνος.

»Παράλληλα, εξακολουθεί σήμερα η κεμαλική παράδοση άρνησης, από τις κρατικές Αρχές, της οικουμενικότητας του Πατριαρχείου, στάση που αποδίδεται σε φοβία και εχθροπάθεια· ανάγεται στα πρώτα χρόνια της τουρκικής δημοκρατίας και αποτελεί πλήρη ανατροπή της σχετικής πολιτικής της οθωμανικής αυτοκρατορίας.  Στο παρελθόν, στο βιβλίο μου «Στις άγνωστες γειτονιές του Κερατίου», είχα μιλήσει για ένα Οικουμενικό Πατριαρχείο «μεταξύ τουρκικής σφύρας και ρωσικού άκμονος», με το μεν τουρκικό κράτος να μην αναγνωρίζει (για λόγους φοβίας και εχθροπάθειας) την οικουμενικότητά του και τη Ρωσία να πασχίζει να την ακυρώσει στην πράξη.

»Το νεο-οθωμανικό αφήγημα του Ερντογάν, ωστόσο, δεν στρέφεται απαραίτητα ενάντια στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, καθώς αυτό υπήρξε πυλώνας της πολυεθνικής οθωμανικής θεοκρατίας. Υπό μίαν άποψη, η «προστασία» του Πατριαρχείου – άλλοτε ρόλος του Σουλτάνου – ταιριάζει «γάντι» στην εικόνα που θέλει ο Ερντογάν να προβάλει για τον εαυτό του. Ενδεχομένως ενδιαφέρει τον Ερντογάν να εμφανίζεται ως προστάτης ενός ενισχυμένου Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Κατά τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησής του, η φιλελεύθερη διανόηση της χώρας καλούσε επίμονα τον Ερντογάν να αναγνωρίσει και να προασπίσει τα πρωτεία του Πατριαρχείου στον κόσμο της ορθοδοξίας, επικαλούμενη – μεταξύ άλλων – την «ήπια ισχύ» που αυτά δίνουν στην Πόλη και τη χώρα.

Η παρουσία του Ιβάν Σαββίδη στη Θεσσαλονίκη έχει ενισχύσει το ρεύμα υπέρ της Ρωσίας στη βόρεια Ελλάδα. (Konstantinos Tsakalidis / SOOC).

– Μπορεί η Τουρκία (ή η Μόσχα) να επηρεάσει τη διαδοχή του Βαρθολομαίου, ο οποίος πλησιάζει τα 80; Φοβάστε την επικράτηση ενός πιο ενδοτικού Πατριάρχη;

Η Μόσχα θεωρώ πως δεν μπορεί να επηρεάσει ευθέως την εκλογή, ούτε να εκβιάσει τις εξελίξεις στα εσωτερικά του Οικουμενικού Θρόνου. Μόνο έμμεσα μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις, διά της άσκησης πίεσης προς τις τουρκικές Αρχές. Η τυχόν ανάδειξη ενός Πατριάρχη πιο «ενδοτικού» προς τη Μόσχα θα σημαίνει, ας μη γελιόμαστε, την κατάργηση στην πράξη των προνομίων του Οικουμενικού Θρόνου.

»Οι τουρκικές Αρχές, από την άλλη, μπορούν να παρέμβουν άμεσα στην εκλογή. Αν και αυτό δεν προβλέπεται από το νόμο, επικρατεί η διοικητική πρακτική της κοινοποίησης του καταλόγου όλων των εκλογίμων στη Νομαρχία Κωνσταντινουπόλεως. Οι Αρχές έχουν στο παρελθόν προβεί σε διαγραφές ονομάτων από τη λίστα, απόφαση που αφενός δεν συνοδεύεται από αιτιολόγηση αφετέρου δεν μπορεί να προσβληθεί νομικά. Σημειωτέον, ωστόσο, πως οι διαγραφές δεν αποτελούν τον κανόνα στην πρακτική των τουρκικών Αρχών.

»Καθώς οι τουρκικές Αρχές απαιτούν ο Πατριάρχης να φέρει την τουρκική υπηκοότητα (προϋπόθεση που δεν θέτει η Συνθήκη της Λωζάνης), ελέγχουν τη βάση των εκλογίμων. Για πρώτη φορά το 2007, οι Αρχές απένειμαν την τουρκική ιθαγένεια σε Ελλαδίτες αρχιερείς και ιερωμένους, καθώς η δημογραφική αποψίλωση της Ομογένειας της Πόλης είχε ως αποτέλεσμα να μην επαρκούν τα στελέχη της για τις διοικητικές ανάγκες του Πατριαρχείου. Προφανώς, εάν κάποιος στον οποίο έχει απονεμηθεί η υπηκοότητα θεωρηθεί κάποια στιγμή «ενοχλητικός», οι Αρχές μπορούν να την αφαιρέσουν.

»Την παρεμβατικότητα των τουρκικών Αρχών φανερώνει η δυναμική ανάμειξή τους στη διαδικασία διαδοχής του Αρμένιου Πατριάρχη.  Για πρώτη φορά μετά το 1863, οι Αρχές παρεμβαίνουν δυναμικά στην εκλογή, η οποία θα λάβει χώρα την 11^η Δεκεμβρίου, προωθώντας έναν αρχιεπίσκοπο (που θεωρούν τον πλέον χειραγωγήσιμο) και υποθάλποντας την υποψηφιότητα του επικρατέστερου.

Σε αντίθεση με όσα πολλοί νομίζουν, «το νεο-οθωμανικό αφήγημα του Έρντογαν δεν στρέφεται απαραίτητα ενάντια στο Οικουμενικό πατριαρχείο, καθώς αυτό υπήρξε πυλώνας της πολυεθνικής οθωμανικής θεοκρατίας», διευκρινίζει ο Μασσαβέτας (Alexandros Michailidis / SOOC).

– Ο Κύριλλος της Μόσχας αναγνωρίζει ακόμα τυπικά τον Βαρθολομαίο ως «πρώτο μεταξύ ίσων» στον ορθόδοξο κόσμο; Ποιο είναι το μεταξύ τους status;

Ο Πατριάρχης Μόσχας και πάσης Ρως Κύριλλος διέκοψε την ευχαριστιακή κοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η διακοπή κοινωνίας σημαίνει πως η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αναγνωρίζει καν σήμερα τον Οικουμενικό Πατριάρχη,  πόσω μάλλον τα πρωτεία του. Γι’ αυτό η Μόσχα μιλά για «σχίσμα» – όρο που δεν χρησιμοποιεί η Κωνσταντινούπολη. Κατά την τέλεση της θείας λειτουργίας, ο Κύριλλος δεν μνημονεύει το όνομα του Βαρθολομαίου μεταξύ των ορθοδόξων ιεραρχών, όπως δεν μνημονεύει και τα ονόματα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Ιερωνύμου και του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεοδώρου – οι οποίοι επίσης αναγνώρισαν την αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας.

– Εκτιμάτε ότι θα υπάρξει ολοκληρωτικό σχίσμα μεταξύ Μόσχας και Κωνσταντινούπολης; Και τι θα σημάνει κάτι τέτοιο για την Εκκλησία της Ελλάδας;

Είναι πολύ δύσκολο να προβλέψει κάποιος τις εξελίξεις. Θυμίζω πως παρόμοια διακοπή κοινωνίας, η οποία διήρκεσε λίγους μόλις μήνες, είχαμε και στην περίπτωση της αναγνώρισης από τον Βαρθολομαίο της Εσθονικής Αποστολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, το 1993. Ο τότε Πατριάρχης πάσης Ρως Αλεξέι Β΄είχε διακόψει την κοινωνία με την Κωνσταντινούπολη. Βεβαίως, το ζήτημα της Εσθονίας ήταν πολύ μικρότερης σημασίας από εκείνο της Ουκρανίας. Η τελευταία ανήκει στο σλαβικό πυρήνα της άλλοτε Ρωσικής Αυτοκρατορίας, ενώ το διακύβευμα αφορά σε δεκάδες εκατομμύρια πιστών και όχι λίγες χιλιάδες, όπως στην Εσθονία.

»Η Εκκλησία της Ελλάδος, όπως ανέφερα και πιο πάνω, δεν έχει άλλη επιλογή από τη στήριξη του Οικουμενικού Θρόνου. Κανείς δεν μπορεί να είναι υπηρέτης δύο αφεντάδων, και θέση θα κληθούν να πάρουν και οι λοιπές αυτοκέφαλες εκκλησίες.

»Διατηρώ την αισιοδοξία μου πως το σχίσμα δεν θα είναι μόνιμο, αλλά θα θεραπευθεί από τους διαδόχους των Βαρθολομαίου – Κυρίλλου. Οι προσπάθειες της Μόσχας, εξάλλου, να εξωθήσει τις ελληνικές μητροπόλεις σε στάση κατά του Οικουμενικού Πατριαρχείου απέτυχε, όπως απέτυχε και η προσπάθειά της να τορπιλίσει την πορεία προς την αυτοκεφαλία της Ουκρανίας. Φαίνεται πως τα χρήματα και οι αμείλικτες μέθοδοι της Μόσχας δεν κατόρθωσαν να ακυρώσουν παραδόσεις και ισορροπίες αιώνων. Αργά ή γρήγορα, η υπερφίαλη ρωσική φιλοδοξία θα υποχωρήσει μπροστά στην αμείλικτη πραγματικότητα.

Ρωσικό παρεκκλήσιο στον Γαλατά της Κωνσταντινούπολης. (Φωτό Αλάξενδρος Μασσαβέτας).

– Γενικά ανησυχείτε για τη ρωσική επιρροή στην Ελλάδα; Στα μίντια, στις επιχειρήσεις, στην εκκλησία, στα κόμματα από την αριστερά ως την άκρα δεξιά;

Όπως ανέφερα, από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 μαίνεται στην Ελλάδα μια άρτια οργανωμένη επιχείρηση υβριδικού πολέμου. Μελετώντας τη ρωσική βιβλιογραφία, διαπίστωσα πως οι ίδιοι οι κατάσκοποι που τη συντόνιζαν μιλούσαν για «ειρηνικό πόλεμο». Στόχος του η αύξηση της ρωσικής επιρροής στην ελληνική κοινωνία, ώστε να στραφεί ο πληθυσμός αφενός κατά του Οικουμενικού Πατριαρχείου αφετέρου κατά του δυτικού προσανατολισμού της χώρας. Η επιχείρηση χρησιμοποιεί την Ορθοδοξία, ένα ψευδοϊστορικό αφήγημα και την προβολή του Πούτιν ως «μεγάλου ορθόδοξου ηγέτη» ως εργαλεία ήπιας ισχύος. Επί μακρό διάστημα, ρωσόφιλοι μητροπολίτες πάσχιζαν ώστε η Εκκλησία της Ελλάδος να γίνει ο Δούρειος Ίππος για την επιβολή της ρωσοπληξίας.

»Οι ρωσικές προσπάθειες για την εργαλειοποίηση της ελλαδικής εκκλησίας απέτυχαν, καθώς ελάχιστοι μητροπολίτες παραμένουν προσδεδεμένοι στο άρμα της Ρωσίας. Πέτυχε, όμως, πολύ περισσότερο σε άλλα μέτωπα: η Ρωσία έχει εξασφαλίσει σημαντική παρουσία στον ελληνικό κυβερνοχώρο, με εκατοντάδες ιστότοπους να προπαγανδίζουν τις θέσεις της και να διαδίδουν έναν καταιγισμό ψευδών ειδήσεων με αντιευρωπαϊκές, «αντινεοταξικές» και αντιδραστικές αναφορές. Το Διαδίκτυο – αλλά και τα trash κανάλια που φιλοξενούν μορφές όπως οι Λιακόπουλος και Βελόπουλος – είναι ο κατεξοχήν χώρος διάδοσης της ρωσικής προπαγάνδας. Την επιτυχία των πομπών της ρωσοπληξίας αποδεικνύει το γεγονός πως σε όλες τις δημοσκοπήσεις ο Πούτιν εμφανίζεται ως ο πλέον δημοφιλής ξένος ηγέτης στην Ελλάδα. Σημαντικές ρωσικές επενδύσεις έχουν πραγματοποιηθεί στο χώρο των υποδομών και των ακινήτων. Νομίζω πως αποτελεί νηφάλια αποτίμηση το ότι η ρωσική δραστηριότητα στην χώρα συνιστά γεωστρατηγική απειλή πρώτης τάξεως.

– Ποιοι είναι περισσότερο ρωσόπληκτοι στην Ελλάδα; Οι κομμουνιστές αριστεροί ή οι «υπερπατριώτες», υπερορθόδοξοι, νατιβιστές ακροδεξιοί;

Η ελληνική ρωσοπληξία είναι κοινή και απαντάται σε ισάξιο βαθμό τόσο στην άκρα δεξιά και το χώρο των ψεκασμένων όσο και στην άκρα αριστερά. Στον χώρο της ακροδεξιάς-ψεκασμένων, η ρωσοπληξία βασίζεται σε ένα εξωφρενικά παράλογο ιστορικό αφήγημα περί «ξανθού γένους» και μεσσιανικών προφητειών απελευθέρωσης της Πόλης, ενώ τρέφεται από το αντιδυτικό μένος και τη θρησκοληψία του χώρου αυτού. Στην άκρα αριστερά, η ρωσοπληξία βασίζεται πάλι σε ένα ψευδές ιστορικό αφήγημα περί «αντίστασης στον ιμπεριαλισμό» (ο οποίος γίνεται πάντοτε αντιληπτός μονάχα ως προερχόμενος από τη Δύση) και στην τυφλή εχθρότητα προς τη Δύση και ό,τι υποτίθεται πως αυτή εκπροσωπεί. Το ότι το φαινόμενο απαντάται εξίσου σε αμφότερα τα άκρα του πολιτικού συστήματος δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει, καθώς η ρωσοπληξία εδράζεται στον παραλογισμό και αυτός είναι που χαρακτηρίζει τα πολιτικά άκρα. Δεν είναι εξάλλου το μόνο στοιχείο κοινό και στα δύο: εξίσου χαρακτηρίζει και τα δύο άκρα ο αντισημιτισμός.

– Η δική μας Μεγάλη Ιδέα της επανάκτησης της Κωνσταντινούπολης και των ιστορικά ελληνικών εδαφών εντός της βυζαντινής (της ανατολικής ρωμαϊκής) αυτοκρατορίας θεωρείτε ότι έσβησε δια παντός το 1922; Υπάρχει ελπίδα -πρέπει να υπάρχει;- η Ρωμιοσύνη να πρωταγωνιστήσει εκ νέου, κάποτε, γεωπολιτικά;

Το θέμα της ανάκτησης εδαφών θεωρώ φυσικά πως έχει σβήσει δια παντός. Σήμερα, όμως, η βαρύτητα των κρατών στις διεθνείς σχέσεις δεν μετράται με βάση την επικράτεια ή το οπλικό τους σύστημα, αλλά άλλους παράγοντες, κυρίως ήπιας ισχύος: οικονομική δύναμη, πολιτιστική ακτινοβολία, προβολή μοντέλων καινοτομίας. Πιστεύω πως η Ελλάδα έχει στη διάθεσή της ένα τεράστιο πολιτιστικό οπλοστάσιο, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιήσει για να ενισχύσει τη διεθνή της θέση.

»Η κληρονομία της αρχαιότητας έχει χαρίσει στη χώρα ένα ανεξίτηλο brand -ας μου επιτραπεί η έκφραση- το οποίο αδυνατούμε να εκμεταλλευθούμε (παρότι χάρη σε αυτόν το θησαυρό κερδίζουμε ακόμη και σήμερα τη συμπάθεια, ακόμη και όταν δεν την αξίζουμε). Η Ελλάδα οφείλει να ενισχύσει την ήπια ισχύ της. Η ελληνόφωνη Ορθοδοξία χαίρει σημαντικότατου κύρους στον όλο ορθόδοξο κόσμο, κάτι που αντιλαμβάνεται κάποιος πάραυτα επισκεπτόμενος ορθόδοξους ναούς στη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια και παραπέρα. Προκειμένου η Ρωμιοσύνη να αναβαθμίσει το γεωπολιτικό της ρόλο από περιθωριακό σε σημαίνοντα, πρέπει να αξιοποιήσει τα δώρα της ιστορίας της και να παράγει τέχνες, γράμματα, τεχνολογία. Η εξωστρέφεια, η καινοτομία και η ήπια ισχύς είναι, πιστεύω, τα κλειδιά.

Η Θεοτόκος ορωμένη (11ος αιώνας), ψηφιδωτό, Αγία Σοφία Κιέβου. (Φωτό Αλάξενδρος Μασσαβέτας).

– Υπήρξαν και άλλοι μνηστήρες ή σφετεριστές του τίτλου της τρίτης Ρώμης έτσι δεν είναι; Σέρβοι (επί Ντούσαν), Βούλγαροι (επί Συμεών)… Αυτά είναι σημεία αναφοράς στους εθνικισμούς των γειτόνων μας, αλλά κι ιστορίες που δεν καλογνωρίζουμε εμείς. Είναι κάτι που θα έπρεπε να υπάρχει στο πίσω μέρος του μυαλού μας;

Δυστυχώς, η Ελλάδα έχει γυρίσει την πλάτη της στα Βαλκάνια, αντιμετωπίζοντας τους λαούς τους με υπεροψία. Οι Έλληνες αγνοούν την ιστορία και τα εθνικά τους αφηγήματα και βιάζονται να τους παρακάμψουν κοιτώντας προς τον πυρήνα της Ευρώπης. Κι όμως, τα Βαλκάνια αποτελούν τη φυσική και πολιτιστική ενδοχώρα μας. Τα εκεί κατάλοιπα μιας κοινής ιστορίας και η κυριαρχία της Ορθοδοξίας τα καθιστούν το πλέον πρόσφορο έδαφος για την άσκηση της ελληνικής ήπιας ισχύος. Αυτή βέβαια πρέπει να είναι πάντοτε προσεκτική, ώστε να μην ανταγωνίζεται ευθέως τους κατά τόπον εθνικούς μύθους: περισσότεροι λαοί διεκδίκησαν ιστορικά τις ίδιες περιοχές και εξακολουθούν σήμερα να διεκδικούν τους ίδιους ήρωες και τους ίδιους θρύλους.

– Ο Καρλομάγνος και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν ήταν πραγματικά η «τρίτη Ρώμη»; Μέσα από αυτή δεν μπήκαν σε κίνηση και οι μηχανισμοί της ιστορίας που οδήγησαν στην ευρωπαϊκή ιδέα και στην ενωμένη Ευρώπη; Η σημερινή τρίτη Ρώμη θα μπορούσαμε να πούμε διασταλτικά ότι εδρεύει (και κλυδωνίζεται ξανά) στις Βρυξέλλες;

Όχι, καθώς θεωρούσαν πως ήταν οι γνήσιοι διάδοχοι της Ρώμης, δηλαδή η Νέα Ρώμη, στην θέση της Κωνσταντινουπόλεως, την οποία δεν αναγνώριζαν ως τέτοια. Αντίστοιχα, η Κωνσταντινούπολη δεν τους αναγνώριζε ως διαδόχους της Ρώμης. Εδραιώθηκε πάντως στην δυτική Ευρώπη η αντίληψη περί translatio imperii, μεταφοράς δηλαδή της αυτοκρατορικής ιδέας και εξουσίας από τη Ρώμη στο θρόνο των διαδόχων του Καρλομάγνου.

»Χωρίς αμφιβολία, η ρωμαϊκή παράδοση της ένωσης της Ευρώπης (και της άμεσης περιφέρειάς της στην Ανατολική Μεσόγειο και Βόρεια Αφρική) υπό μία πολιτική αρχή ενέπνευσε κάθε φιλόδοξο πολιτικό σχέδιο από την κατάλυση του ρωμαϊκού imperium και εφεξής. Η ρωμαϊκή κληρονομία, η οποία υπήρξε ο φάρος για τους αυτοκράτορες της Ρωμανίας για χίλια και πλέον χρόνια, προφανώς ενέπνευσε – μεταξύ πολλών άλλων πραγμάτων – και τους θιασώτες της ευρωπαϊκής μας ολοκλήρωσης.

»Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε πως οι Βρυξέλλες – καίτοι άχαρες εν σχέσει προς τη Ρώμη και τη Νέα Ρώμη – είναι, τρόπον τινά, η πολιτική «Τρίτη Ρώμη», σε μια εκδοχή του translatio imperii που καλύπτει και την Κωνσταντινούπολη (την οποία εκπροσωπούμε εμείς και τα κράτη–μέλη των Βαλκανίων) και την καρολίγγεια παράδοση (την οποία εκπροσωπούν τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης). Βέβαια στις Βρυξέλλες δεν υπάρχει Αυτοκράτωρ και πρέπει οι λαοί της Ευρώπης, σε μια διαδικασία επίπονη, να διαμορφώσουν κοινή συναινέσει αποτελεσματικούς μηχανισμούς μιας δημοκρατικής, αντιπροσωπευτικής υπερεθνικής διακυβέρνησης. Δεν είναι καθόλου εύκολο αυτό, αλλά παρά τις δυσκολίες, το συνεχή αρνητισμό και την αυτοκαταστροφική επιλογή των Βρετανών, παραμένω αισιόδοξος.

«Μου είναι πάρα πολύ δύσκολο να συλλάβω μία ”Τρίτη Ρώμη” εκτός του ευρωπαϊκού χώρου» (Φωτό Αθηνά Καζολέα).

– Ή μήπως υπάρχουν δύο «τρίτες Ρώμες»; Μία ευρωπαϊκή και μία αμερικανική; Κακά τα ψέματα η Ρώμη των καιρών μας δεν είναι (πολιτισμικά) η Νέα Υόρκη και (διοικητικά) η Ουάσιγκτον;

Μου είναι πάρα πολύ δύσκολο να συλλάβω μία «Τρίτη Ρώμη» εκτός του ευρωπαϊκού χώρου – παρότι, βεβαίως, το πολιτικό και πολιτισμικό υπόβαθρο των ΗΠΑ αποτελεί μεταφύτευση ευρωπαϊκών παραδόσεων. Τους αιώνες της παντοδυναμίας της, εξάλλου, η Ρώμη δεν είχε ανταγωνιστές: την πολιτική της υπεροχή δεν αμφισβητούσε κανένα άλλο κέντρο. Αυτό δεν ισχύει στο σημερινό κόσμο, τον οποίο χαρακτηρίζει η ρευστότητα και η ταχύτητα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η μεταπολεμική εποχή υπήρξε η «εποχή των Αγγλοσαξόνων». Μήπως, όμως, οι εξελίξεις και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού μάς υποδεικνύουν ότι η εποχή της αγγλοσαξονικής παντοδυναμίας βαίνει προς το τέλος της;

Η Αγία Σοφία Κιέβου αναπλάσθηκε τον 17ο-18ο αιώνα στον ρυθμό γνωστό ως “ουκρανικό μπαρόκ” ή “κοζακικό μπαρόκ”. (Φωτό Αλάξενδρος Μασσαβέτας).

– Θα υπάρξει… τέταρτη Ρώμη, στην Ασία ή αλλού; Και πώς βλέπετε το μέλλον της Ορθοδοξίας στον παγκοσμιοποιημένο μας κόσμο;

Αν υπάρξει ένα παγκόσμιο κέντρο στην Ασία ή αλλού εκτός Ευρώπης δεν θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε «Ρώμη», καθώς θα βρίσκεται εκτός της ευρωπαϊκής παράδοσης και, φυσικά, του translation imperii. Πολλοί πιστεύουν πως το κέντρο βάρους του κόσμου θα μετακινηθεί στην Άπω Ανατολή, κάτι το οποίο, για να είμαι ειλικρινής, απεύχομαι.

»Το κλειδί για το μέλλον της Ορθοδοξίας είναι η εξωστρέφεια και η έμφαση στον οικουμενικό της χαρακτήρα. Χάρη στην πανάρχαια παράδοσή της, το σαγηνευτικό τυπικό της, την προσαρμοστικότητά της στις εθνικές παραδόσεις, αλλά και το γεγονός πως σε σειρά θεμάτων είναι παραδοσιακά πολύ πιο ανεκτική από άλλα δόγματα (διαζύγιο, αμβλώσεις), την καθιστά ελκυστική πολύ πέραν της παραδοσιακής της εθνογεωγραφίας. Και αυτό παρότι οι ορθόδοξες εκκλησίες δεν αναπτύσσουν ιεραποστολικό έργο στο βαθμό που το κάνει η Ρωμαιοκαθολική και οι Προτεσταντικές Ομολογίες (με εξαίρεση, αν δεν απατώμαι, κάποιες προσπάθειες, στην Αφρική). Σε μικρές πόλεις της Βόρειας Αργεντινής, ωστόσο, γνώρισα ανθρώπους ινδιάνικης καταγωγής που είχαν προσηλυτισθεί στην Ορθοδοξία, μεταξύ αυτών και ιερείς των εκεί ενοριών. Στη Βραζιλία, πάλι, γνώρισα ελληνορθοδόξους προσήλυτους αφροβραζιλιανής καταγωγής.

»Στο σημερινό κόσμο της ταχύτατης διάδοσης των ιδεών και της ευκολίας των επικοινωνιών γεννώνται νέες ευκαιρίες για την προβολή της Ορθοδοξίας. Φυσικά, η διάδοση της ελληνόφωνης (ή, σωστόστερα, ελληνόριζης) Ορθοδοξίας ειδικότερα αποτελεί όχημα για τη διάδοση ενός ευρύτερου πολιτιστικού πακέτου. Συνιστά, συνεπώς, μία σημαντική εν δυνάμει πηγή ήπιας ισχύος για τον ελληνικό κόσμο.

Διαβάστε ακόμα – Κώστας Μ. Σταματόπουλος: «Η βασιλική οικογένεια ήταν πάντα κεντρώα».

TAGS :
Βυζάντιο θρησκεία πατριαρχε Πατριαρχικά

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook