Σε ηλικία μόλις 30 ετών, ο Παναγιώτης Ποταγός ξεκίνησε τα υπερατλαντικά ταξίδια του. Απόρροια αυτών ήταν το βιβλίο του «Περιηγήσεις».

Τούτος ο δαιμόνιος κύριος από την Αρκαδία, ήταν ίσως ο μοναδικός Έλλην εξερευνητής της εποχής του. Πνεύμα ανήσυχο που αισθανόταν τα σύνορα ως σκλαβιά και με θαυμαστή επιμονή, ο Ποταγός πραγματοποίησε δύο μεγάλα εξερευνητικά ταξίδια στην Κεντρική Ασία (από το Ιράν ως τη Μογγολία) και ένα στην κεντρική Αφρική. Κι όλα αυτά δίχως την υποστήριξη από το κράτος ή από κάποιον πλούσιο φίλο. Τίποτα, όμως, δεν έδειχνε ικανό να στερήσει από τον δαιμόνιο Έλληνα να συναγωνιστεί τους διάσημους εξερευνητές της εποχής του.

Απόρροια των ταξιδιωτικών του εμπειριών ήταν ο πρώτος τόμος των «Περιηγήσεων», ένα βιβλίο που το 1883 βγήκε σε ελληνική έκδοση και δύο χρόνια μετά σε γαλλική. Ενα έργο σπουδαίας σημασίας, καθώς ο Ποταγός δεν περιορίστηκε σε τυπικές γεωγραφικές λεπτομέρειες, αλλά εισήλθε στον ανεξερεύνητο θησαυρό της εθνολογίας, αναφερόμενος και στις ελληνιστικές επιβιώσεις στο Αφγανιστάν.

Σε ηλικία μόλις 3ο ετών πραγματοποίησε τα εξερευνητικά του ταξίδια στην κεντρική Ασία και την κεντρο-ανατολική Αφρική.

Φευ, το έργο του παραμένει ακόμη και στις μέρες μας άγνωστο, ενώ είναι πραγματικά κρίμα ότι δεν βρέθηκε ποτέ το χειρόγραφο του Β’ Τόμου των «Περιηγήσεων». Φήμες λένε πως το κατέστρεψαν οι κληρονόμοι του. Ο σπουδαίος Φώτης Κόντογλου που ασχολήθηκε με την περίπτωσή του στο έργο του «Φημισμένοι άντρες και λησμονημένοι» επιχείρησε μία βιογραφική προσέγγιση του Ποταγού.

Σύμφωνα μ’ αυτόν, τα ανέκδοτα χειρόγραφα βρίσκονταν στο σπίτι του Ποταγού στις Νυφές της Κέρκυρας, αλλά όπως γράφει: «Γύρεψα να ‘βρω τίποτα τετράδια γραμμένα από το χέρι του, μα μου ’πανε πως δεν υπάρχουνε, γιατί, σα μάθανε οι συγγενείς του από τη Βυτίνα πως πέθανε, πήγανε στις Νυφές για να τον κληρονομήσουνε, και μη βρίσκοντας τα πετράδια και τα πλούτη, που νομίζανε πως είχε κρυμμένα, ξεσκίσανε από τη μανία τους ό,τι χαρτιά πέσανε στα χέρια τους».

Ο Παναγιώτης Ποταγός  ήταν ιατρός από την Βυτίνα της Αρκαδίας, αλλά το επάγγελμά του ήταν ένα ακόμη σύνορο που χρειάστηκε να ξεπεράσει. Σε ηλικία μόλις 3ο ετών πραγματοποίησε τα εξερευνητικά του ταξίδια στην κεντρική Ασία και την κεντρο-ανατολική Αφρική και τα οποία κράτησαν 15 ολόκληρα χρόνια (μεταξύ 1868 και 1883).

Το ότι ο Ποταγός ήταν Έλληνας λειτούργησε υπέρ του, εξαιτίας της «αλεξανδρινής κληρονομιάς» στην ασία.

Στο πρώτο του ταξίδι, ο Ποταγός ξεκίνησε από την Συρία και αφού πέρασε από το Ιράκ, την Περσία και το Αφγανιστάν, διέσχισε τους ορεινούς όγκους του Ινδοκούς (Ινδικό Καύκασο) και του Παμίρ και συνέχισε μέσα στην έρημο του Γκόμπι, στη Βόρεια Κίνα (Κασγκάρ και Χάμια), την Μογγολία (Βλιαστέ), για να καταλήξει στο Χηλή (Colintzia) της Ανατολικής Σιβηρίας, στην καρδιά της ασιατικής ηπείρου, από όπου και επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη και από εκεί στην Οδησσό και την Κωνσταντινούπολη.

Στο δεύτερο του ταξίδι, ξεκίνησε από το Σουέζ της Αιγύπτου και αφού περιηγήθηκε τις βορειο-δυτικές περιοχές της Ινδίας, τη Νότια Περσία και το Αφγανιστάν, επέστρεψε στο Καϊρο. Στο τρίτο του ταξίδι, ορμώμενος από το Κάϊρο, κατευθύνθηκε νότια, και –μέσω του Σουδάν- έφτασε στην Κεντρική Αφρική, μέχρι τις περιοχές του Βορείου Κονγκό, προχωρώντας πιο πέρα από τις περιοχές που είχε εξερευνήσει ο μεγάλος Γερμανός εξερευνητής Γ. Σβαϊνφουρτ (1836-1925).

Τι είναι αυτό, άραγε, που έκανε τον παράτολμο Έλληνα να ξανοιχτεί τα πέλαγα του κόσμου; Οι σκόρπιες μαρτυρίες κάνουν λόγο για έναν ιδιαίτερο άνθρωπο με ξεχωριστό ταπεραμέντο. Αυτά τα στοιχεία του χαρακτήρα του ήταν που τον οδήγησαν στους δρόμους του κόσμου και παραλίγο να του στοιχίσουν ακόμη και τη ζωή.

Είχε ανάγκη φυγής από μία ελληνική πολιτική πραγματικότητα που τον απογοήτευε βαθιά και που δεν έπαψε να στιγματίζει.

Αν πρέπει να ανατρέξουμε στην εξήγηση που δίνει ο ίδιος μέσω του βιβλίου του, θα διαπιστώσουμε πως δύο κίνητρα ήταν αυτά που τον ώθησαν να γίνει εξερευνητής. Το πρώτο, σύμφωνα με τα λεγόμενα του, ήταν η ανάγκη φυγής από μία ελληνική πολιτική πραγματικότητα που τον απογοήτευε βαθιά και που δεν έπαψε να στιγματίζει, με αποκορύφωμα την σκληρή αντιπαλότητα του λίγα χρόνια αργότερα με την κυβέρνηση του Χαριλάου Τρικούπη και τον ίδιο.

Ο Ποταγός απεχθανόταν τον τρόπο λειτουργίας των πολιτικών φατριών και το χαμηλό πολιτικο-κοινωνικό αλλά και ηθικό επίπεδο του λαού –και ιδιαίτερα εκείνο των συγγενών και των συντοπιτών του στην Αρκαδία. Με μια τέτοια διάθεση, εξηγεί ο Ποταγός την απόφαση του, γράφοντας χαρακτηριστικά «…απέληξα εις περιηγήσεις επί τη ελπίδι ότι αν εξ αυτών σώος διηρχόμην ηδυνάμην ηθικώς εν τη πατρίδι να χρησιμεύσω, και αν εχανόμην, εις έντιμον στάδιον ήθελον αποθάνει».

Από την άλλη, υπήρχε μέσα του και το θετικό κίνητρο να γνωρίσει τον κόσμο, να δοξάσει τη χώρα του, αλλά και να προσφέρει στους ανθρώπους.

Η προτομή του Παναγιώτη Ποταγού στην Αρκαδία, έμπροσθεν… ταβέρνας.

Σε ένα σημείο της γαλλικής μόνο έκδοσης του συγγράμματος του, γράφει ο Ποταγός, «διακινδύνευσα τη ζωή μου για την τιμή της χώρας μου, που δεν πρέπει να αντιπροσωπεύεται μόνο από το έδαφος μας και τα ένδοξα ερείπια μας, αλλά από εμάς τους ίδιους στην προσπάθεια μας να γίνουμε αντάξιοι των προγόνων μας».

Οι αντιλήψεις του δέχθηκαν έντονη κριτική από τη Βρετανική Αυτοκρατορία.

Ως φέρελπις γιατρός στο Παρίσι, ο Ποταγός εκτιμήθηκε δεόντως από τους συναδέλφους του, ενώ του έλειψαν και οι διακρίσεις από την τότε γαλλική κυβέρνηση για το ανθρωπιστικό του έργο κατά τη μεγάλη επιδημία της χολέρας. Η ανθρωπιστική του πλευρά εκδηλώθηκε έντονα και στα ταξίδια του στην Αφρική, καθώς αναζητούσε πάντα τρόπους να βοηθήσει τους ιθαγενείς.

Είναι χαρακτηριστικό ότι απηύθυνε επιστολή στον Βασιλέα του Βελγίου (και πρόεδρο τότε όλων των γεωγραφικών εταιρειών του κόσμου) στην οποία, αφού στιγμάτιζε την ερήμωση της Αιθιοπίας εξαιτίας της σωματεμπορίας των Αράβων, πρότεινε την εισαγωγή του εμπορίου μέσω ενός δικτύου σταθμών που εκείνος υπεδείκνυε και που θα μπορούσαν να επεκταθούν βαθμηδόν από τα παράλια προς το εσωτερικό, «ποιούντες τρόπους δι ων να προκαλήται η θέλησις των αγρίων εις την αποδοχήν του πολιτισμού».

Οι αντιλήψεις του δέχθηκαν έντονη κριτική από τη Βρετανική Αυτοκρατορία. Οι εφημερίδες της Ινδίας, αλλά και η Βασιλική Γεωγραφική Εταιρεία του Λονδίνου του έκαναν συνεχή πόλεμο.

«Εννόησα ότι ενέπεσα εν Λονδίνω εις χείρας εγωισμού φθόνου και ασπλαχνίας» γράφει αναφερόμενος στη συνάντηση και την επιστημονική φιλονικία του με δύο εξέχοντα μέλη της Γεωγραφικής Εταιρείας, τον συνταγματάρχη Ζιούλ (μεταφραστή και θαυμαστή του Μάρκο Πόλο) και του κ. Ρουϊλσων (Rawilson), δάσκαλο και σύμβουλο του Πρίγκηπος της Ουαλίας. Ο πρώτος τον προκάλεσε υπερασπιζόμενος την αυθεντικότητα του δρομολογίου του Μάρκο Πόλο, που ο Ποταγός αμφισβήτησε με στοιχεία από το δικό του ταξίδι. Ο δεύτερος του ζήτησε να αναιρέσει από το άρθρο του τις αναφορές στους αρχαίους συγγραφείς «επειδή μ’αυτά είχε ασχοληθεί εκείνος»!

Αντίθετα, η Γαλλία τον αγκάλιασε. Ο Γενικός γραμματέας της Γεωγραφικής Εταιρείας των Παρισίων, κος Maunoir, παρά το ότι αρχικά είχε αμφισβητήσει τον εμπειρικό ορισμό γεωγραφικών θέσεων που έκανε ο Ποταγός χωρίς τη χρήση αστρονομικών εργαλείων, στη συνέχεια τον συνεχάρη ενθουσιασμένος, αφού ο περιηγητής Ζιούνκ επιβεβαίωσε πλήρως τις θέσεις (για την περιοχή γύρω από το Νείλο).

Φαίνεται πως η αντικυβερνητική στάση του Ποταγού μέτρησε σ’ αυτή την απαξίωση που έτυχε από την ελληνική πολιτεία.

Στην γαλλική έκδοση των «Περιηγήσεων» συνετέλεσαν και δύο διαπρεπείς Γάλλοι επιστήμονες με τις παρατηρήσεις και τις σημειώσεις τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι πρόκειται για δύο ιστορικούς (και όχι γεωγράφους), τον Emile Burnouf, επίτιμο διευθυντή της Γαλλικής Σχολής των Αθηνών και τον Alfred Maury, μέλος της Γεωγραφικής Εταιρείας του Παρισιού αλλά καθηγητή της Ιστορίας στο College de France.

Τι έκανε η Ελλάδα; Απλώς αδιαφόρησε. Φαίνεται πως η αντικυβερνητική στάση του Ποταγού μέτρησε σ’ αυτή την απαξίωση, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε πως εκείνα τα χρόνια το ελληνικό κράτος λειτουργούσε περίπου ως βρετανικό προτεκτοράτο. Κι όμως, η συμβολή του Ποταγού στη γεωγραφική γνώση της εποχής του, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την περιοχή της κεντρικής Ασίας είναι ιδιαίτερα σημαντική.

Θα μπορούσε ο Ποταγός να τύχει ευρείας αναγνώρισης από τη γεωγραφική επιστημονική κοινότητα; Ναι, αρκεί να είχε χρησιμοποιήσει τις καθιερωμένες μεθόδους της εποχής. Κυρίως των αστρονομικών και βαρομετρικών οργάνων μέτρησης και υπολογισμών. Ο ίδιος προτίμησε να παραμείνει ένας «ερασιτέχνης».

Φιλοξενήθηκε διαδοχικά στις αυλές των βασιλιάδων (εμίρηδων) όλων των σημαντικών πόλεων του Αφγανιστάν (Εράτ, Καμπούλ και Φεϊζαμπάτ).

Η πολύ δύσκολη διάβαση του Παμίρ και η εξερεύνηση της ευρύτερης περιοχής από το Καφριστάν μέχρι το Παμίρ που –εκτός των άλλων- επέτρεψε στον Ποταγό να καταρρίψει πολλές ανυπόστατες αναφορές του Μάρκο Πόλο για αυτές τις περιοχές, που συνέχιζαν μέχρι εκείνη την εποχή να θεωρούνται αξιόπιστες. Το γεγονός ότι οι περιοχές αυτές της κεντρικής Ασίας παρέμεναν τόσο άγνωστες στο δυτικό κόσμο, δεν οφειλόταν τόσο στις πολύ δύσκολες φυσικές συνθήκες και την απομόνωση τους όσο στην εχθρότητα με την οποία αντιμετωπίζονταν οι δυτικές δυνάμεις και οι αποστολές τους.

Το ότι ο Ποταγός ήταν Έλληνας λειτούργησε υπέρ του, εξαιτίας της «αλεξανδρινής κληρονομιάς» στην ευρύτερη περιοχή. Έχοντας φιλοξενηθεί διαδοχικά στις αυλές των βασιλιάδων (εμίρηδων) όλων των σημαντικών πόλεων του Αφγανιστάν (Εράτ, Καμπούλ και Φεϊζαμπάτ), ο Ποταγός μπόρεσε να μας δώσει πολλά στοιχεία για τη συγκεκριμένη χώρα. Επιχείρησε κυρίως να συνδέσει τόσο τους τόπους όσο και τους λαούς με τις αναφορές που περιέχονται στην αρχαία γραμματεία, στον Όμηρο, τον Ηρόδοτο, τον Αρριανό, τον Πτολεμαίο, και τον Στράβωνα.

Εντονο και σημαντικό ελληνικό ενδιαφέρον έχουν οι διάφορες πληροφορίες που μας δίνει για την επιβίωση στα μέρη αυτά ελληνικών πολιτισμικών στοιχείων. Στην Εράτ του Δυτικού Αφγανιστάν για παράδειγμα, αναφέρει ότι χρησιμοποιούνται ακόμα κάποιες ελληνικές λέξεις και το στάδιον ως μέτρο αποστάσεων. Στην Καμπούλ και τη Φεϊζαμπάτ οι εμίρηδες κατείχαν πολλές μεταφράσεις των Αρχαίων και ακολουθούσαν το αστρονομικό σύστημα του Πτολεμαίου, τα Φυσικά του Αριστοτέλη, την ιατρική του Ιπποκράτη και του Γαληνού, ενώ ο Πλάτωνας είχε σχεδόν αγιοποιηθεί.

Πολύτιμες –αν και συνοπτικές- είναι και οι πληροφορίες για αρχαιολογικά ευρήματα, ελληνικά νομίσματα, αλλά κυρίως για ήθη και έθιμα λαών του Αφγανιστάν με φανερές ελληνικές καταβολές, ιδιαίτερα των Καφριστανών (απίστων) που ο Ποταγός γνώρισε δύο δεκαετίες πριν από τον υποχρεωτικό εξισλαμισμό τους (το 1896) που εξαφάνισε τα περισσότερα από τα ελληνικά στοιχεία που ακόμα επιβίωναν σ’αυτούς.

 

Διαβάστε ακόμα: Το αποφασιστικό στυλ του Ιωάννη Βαρβάκη (1745-1825).

 

 

 

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook

Button to top