Fake news: το αρχαιότερο επάγγελμα του κόσμου

Ποιος θα σας παραπλανήσει σήμερα; (sciencemag.org)

To ξέρατε; Στις 11/10 του 2017, η Google εξαγόρασε την Apple. Η ΝΑΣΑ εκμεταλλεύεται παιδιά παρκαρισμένα στον Άρη. Στην Πάδοβα, ένα κινεζικό εστιατόριο σερβίρει ανθρώπινα πόδια για ορεκτικό.

Πρόκειται για ειδήσεις που διαδόθηκαν ευρύτατα και σχολιάστηκαν αφειδώς. Τι διάολο πληροφορίες χάβουμε, πώς στην οργή σχηματίζουμε άποψη; Τι ρόλο βαράνε τα κοινωνικά δίκτυα στη διάδοση ψευδών ειδήσεων ή στις θεωρίες συνωμοσίας; Ποια είναι τα ελατήρια αυτής της εσκεμμένης παραπληροφόρησης; Μπορείς να αντιμετωπίσεις την πανδημία του «Λέγεται ότι…»;

Ένα σωρό κοινωνιολόγοι ασχολήθηκαν με το φαινόμενο στο Internet, και ιδίως με το «virality» της αβάσιμης μπούρδας. Και δεν είναι οι μόνοι. Έρχονται να προστεθούν μαθηματικοί, φυσικοί, ερευνητές της πληροφορικής, συνεισφέροντας τα δικά τους εργαλεία και μεθόδους ανάλυσης.

Εδώ και μερικά χρόνια, αυτός ο αγώνας κατά των fake news έχει μετελιχθεί σε βασικό συστατικό της πολιτικής διαμάχης. Τα δημόσια πρόσωπα προσπαθούν να υπερασπιστούν τη δράση τους ενάντια σε κείνους που επιχειρούν να αποσταθεροποιήσουν τον αντίπαλο.

Μια πανάρχαια ιστορία, 2.500 ετών και βάλε

Μπορεί ο όρος να λανσαρίστηκε επί Τραμπ κατά την προεκλογική περίοδο κόντρα στη Χίλαρι Κλίντον, αλλά ήδη έξι αιώνες πριν από την εποχή μας είχαμε τον Σουν Τζου και την Τέχνη του Πολέμου.

Μέσα εκεί εξηγούσε όλη τη σημασία της παραπλάνησης στη διάρκεια μιας πολεμικής σύγκρουσης. Έδινε μεγάλο βάρος στην αναγκαιότητα ενός συμβιβασμού μεταξύ αλήθειας και ψεύδους, ώστε οι απάτες να φαντάζουν πειστικές, παίζοντας με το δίπολο συναίσθημα/λογική.

Είναι το σχήμα που χρησιμοποίησαν οι Ρωμαίοι για να εξουδετερώσουν τους Χριστιανούς. Αυτοί που παντρεύονταν αδελφούς και αδελφές και έτρωγαν το «σώμα του Ιησού» κατά την Ευχαριστία, κατηγορήθηκαν για αιμομιξία και κανιβαλισμό.

Και αιώνες μετά τους συκοφάντες της αρχαίας Αθήνας, ο Προκόπιος ο Καισαρεύς, βυζαντινός ιστορικός του 6ου αι., αφού δοξολόγησε τον Ιουστινιανό, συνέγραψε ταυτόχρονα την Απόκρυφη Ιστορία του, ένα λιβελογράφημα που περιλάμβανε σωρεία σόλοικων πληροφοριών για την αφεντιά του.

Ποιος προκάλεσε προκάλεσε πραγματικά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους; (Reuters/Sean Adair)

Ο μέγας Αρετίνος επιχείρησε το 1522 να χειραγωγήσει την εκλογή του νέου Πάπα, διαδίδοντας χονδροειδείς φήμες για τους υπόλοιπος υποψηφίους, πέραν του εκλεκτού των Μεδίκων. Η μέθοδος εφαρμόστηκε πάνω σε γλυπτά περί την Piazza Navona και διαδόθηκε μετέπειτα εντέχνως, με σκοπό τη διαβολή δημοσίων προσώπων.

Τόσο στο Μεσαίωνα όσο και σήμερα, οι ίδιοι μηχανισμοί ενεργοποιούνται ώστε η φήμη να κυκλοφορήσει ταχέως και οι εξουσίες να εργαλειοποιήσουν διάσπαρτες ανυπόστατες κουλαμάρες, ώστε να πάρουν με το μέρος τους το «κοινό αίσθημα». To 1733, o Τζόναθαν Σουίφτ, συγγραφέας των Ταξιδιών του Γκιούλιβερ, όριζε την πολιτική αναλήθεια ως «την τέχνη να πείθεις το λαό μέσω των αναγκαίων ψεμάτων».

Έκτοτε, τα παραδείγματα είναι ατελείωτα. Συνοδεία μιας ποιοτικής και ποσοτικής μετάλλαξης στη διάδοση της πληροφορίας. Αριστερά και δεξιά, αυτό που προέχει είναι η προπαγάνδα. Εμβληματική περίοδος, ο Ψυχρός Πόλεμος. Και ο στόχος απλός: η απαξίωση.

Η οποία δεν έχει πρόβλημα να πάρει μορφές πότε τερατώδεις πότε αστείες. Από το 1880 και για μια 60αριά χρόνια, ο αντισημιτισμός ριζώνει στην Ευρώπη, με υπέρτατο παράδειγμα τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, ένα ψευδεπίγραφο σχέδιο κατάκτησης του κόσμου από τους Εβραίους και τους Μασόνους. Αποδείχθηκε ότι είχε συνταχθεί το 1901 από ένα μέλος της τσαρικής μυστικής αστυνομίας.

Έτσι, δεν πρέπει να προκαλούν καμία εντύπωση όλες αυτές οι ψεύτικες ειδήσεις που κάνουν την εμφάνισή τους στις μέρες μας, στο πλαίσιο μιας πολιτικής διαμάχης που έχει ριζοσπαστικοποιηθεί εδώ και καμιά 20αριά χρόνια σε Ευρώπη και Β. Αμερική.

Η ιστορία του Comet Ping Pong, π.χ., του εστιατορίου στην Ουάσινγκτον που κατηγορήθηκε ότι ήταν ορμητήριο διακίνησης παιδιών με επικεφαλής τη Χίλαρι Κλίντον δεν διαφέρει σε τίποτα από την υπόθεση Marković στην οποία υποτίθεται ότι εμπλεκόταν ο Ζορζ Πομπιντού και η εξώλης και προώλης σύζυγός του το 1968.

Άλλη πρακτική: το ρετουσάρισμα στα φωτογραφικά ντοκουμέντα. Αλησμόνητα το πώς ο Στάλιν «έσβησε» τον Τρότσκι και το πώς ο Τζορτζ Μπους επιτέθηκε στον Σαντάμ Χουσεΐν το 2003, αφού πρώτα διένειμε πλαστές δορυφορικές φωτογραφίες όπλων μαζικής καταστροφής στο Ιράκ.

Nτόναλντ Τραμπ, ο μαιτρ των fake news (independent.co.uk).

Ο Ντόναλντ Τραμπ, προσφεύγοντας μονίμως στα fake news, στα hoaxes, δεν κάνει άλλο από το επανενεργοποιεί ξανά και ξανά αυτό το πανάρχαιο πολιτικό μέσο, παίζοντας με τα συναισθήματα των πολιτών, όπλο πολύ πιο αποτελεσματικό στα social media από τη σοβαρή πολιτική ανάλυση.

Με το Internet, η παραπληροφόρηση βρήκε το ιδανικό μέσο για να διασπείρει την αμφιβολία και να θολώσει τα νερά. Κι αυτό γιατί, χάρη στην ψηφιοποίηση, η κατασκευή και η διάδοση του πλαστού έγινε πανεύκολη. Αλλά όχι μόνο. Η οικονομική διάσταση σε ό,τι έχει να κάνει με την μπλογκόσφαιρα, υποχρεώνει ένα σωρό sites να δημοσιεύουν εξωφρενικές μαλακίες, για να μαζεύουν εύκολα likes. Πανεύκολη λεία οι κάθε λογής καλλιτέχνες. Το κυνήγι του viral, εξαιτίας του ανταγωνισμού με το web, έχει επηρεάσει και τα παραδοσιακά μέσα.

Θεμελιώνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο μια νέα εποχή μέσων και πολιτικής: αυτή της μετα-αλήθειας. Με μηνύματα λακωνικά, στοιχειώδη, άμεσα, που στοχεύουν όχι στο μυαλό, αλλά στο στομάχι. Η προπαγάνδα παραμένει και στη δημοκρατία το στρατηγικό διακύβευμα. Όπως λέει ο επικοινωνιολόγος François-Bernard Huyghe, «Ο άνθρωπος δεν είναι πολιτικό ζώο, ούτε το ζώο που γελάει, αλλά το ζώο που ψεύδεται».

Αυτό που έχει αλλάξει σήμερα είναι ότι, ενώ πριν τα μονταρίσματα μπορούσαν να γίνουν μόνον από ειδικούς, τώρα μπορεί να τα κάνει ο κάθε φούφουτος. Συν το γεγονός ότι, σε ό,τι έχει να κάνει μ’ αυτά που μας σερβίρουν, δεν καθόμαστε να ελέγξουμε τις πηγές, τι είναι αυτά που μας τσαμπουνάνε. Εντωμεταξύ, ο εν λόγω φούφουτος έχει κερδίσει τα κέρατά του.

Γιατί πιστεύουμε όλες αυτές τις μπαρούφες;

1. Θέλουμε να επιβεβαιώνεται αυτό που ήδη πιστεύουμε. Ψάχνουμε λυσσωδώς πληροφορίες που υποστηρίζουν την άποψή μας και απορρίπτουμε όσες την αμφισβητούν. Αν, για παράδειγμα, πιστεύουμε ότι οι πρόσφυγες απειλούν την ασφάλεια, υιοθετούμε με περισσή ευκολία τις κατηγορίες για διάπραξη εγκλημάτων από μέρους τους. Μόλις το κάνουμε, ο εγκέφαλός μας μάς ανταμείβει με έκκριση ντοπαμίνης, καθώς επεξεργαστήκαμε μια πληροφορία που ενισχύει αυτό που ξέραμε ήδη.

2. Επιδιώκουμε τη διατήρηση της ταυτότητάς μας. Από τη στιγμή που διαμορφώσαμε μια άποψη, είναι εξαιρετικά δύσκολο να παραδεχτούμε ότι κάναμε λάθος, ακόμα κι αν τα γεγονότα είναι αδιαμφισβήτητα. Η αλήθεια μπορεί μάλιστα να έχει το αντίθετο αποτέλεσμα: Όσοι πίστευαν ότι το καθεστώς του Σαντάμ διέθετε πυρηνικά όπλα η απόδειξη περί του αντιθέτου ενίσχυε την πεποίθησή τους.

3. Η κεφάλα μας γουστάρει να ξεμπερδεύει στα γρήγορα. Συχνά, δεν φταίει μόνο το τι θα θέλαμε να πιστεύουμε, αλλά κι η τεμπελιά μας. Έρευνες έδειξαν ότι οι συμμετέχοντες έδιναν πίστη στα fake news ακόμα κι αν δεν ανταποκρίνονταν στα πιστεύω τους. Διάβαζαν την είδηση, την έβρισκαν εντυπωσιακή, την μοιραζόντουσαν, κι από δω παν κι οι άλλοι. Αλήθεια ή ψέμα, λίγο ενδιαφέρει.

4. Ψάχνοντας τα αίτια. Οι άνθρωποι πιστεύουν πως τίποτα δεν οφείλεται στην τύχη, πως όλο και κάτι κρύβεται πίσω κι από το παραμικρό γεγονός. Έτσι, διακρίνουν σχήματα εκεί που δεν υπάρχουν, όπως μορφές στα σύννεφα. Ή είναι βέβαιοι ότι ο κόσμος ελέγχεται κρυφά από τους Illuminati (Πεφωτισμένους). Αυτό οδηγεί σε κουλούς συσχετισμούς. Του είδους ο αριθμός των πνιγμών κατ’ έτος αυξομειώνεται ανάλογα με τον αριθμό των ταινιών όπου πρωταγωνιστεί ο Νίκολας Κέιτζ.

Οι θεωρίες συνωμοσίας και τα fake news βασίζονται στην παραδοχή ότι κάποιοι θέλουν το κακό μας. Η Covid-19, o Ebola ή το AIDS κατασκευάστηκαν και ενορχηστρώθηκαν με σκοπό την εξάλειψη ενός μέρους του πληθυσμού. Ανάλογη ερμηνεία υπήρξε για την 11η Σεπτεμβρίου και τους Δίδυμους Πύργους.

Η δε Notre Dame κάηκε γιατί της έβαλε φωτιά ο Γάλλος πρόεδρος, ώστε να αποσπάσει την προσοχή από τα κίτρινα γιλέκα. Ορισμένοι μάλιστα είδαν τη φιγούρα του στο καμπαναριό. Από εκεί ως το σύνδρομο των ταξιτζήδων, την υπερεκτίμηση της ευφυΐας μας και τον επίκτητο δογματισμό είναι ένα τσιγάρο δρόμος. Ώσπου να φτάσουμε στο σύνδρομο Dunning-Kruger.

5. Πάνω απ’ όλα το ανήκειν. Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο. Το να αποτελείς μέρος μιας ομάδας μάς επέτρεψε να επιβιώσουμε ίσαμε τώρα και ο εγκέφαλός μας είναι ικανός για όλα ώστε να αποφύγει την απόρριψη.

Αυτό εύκολα σε οδηγεί στην υιοθέτηση ψευδών ειδήσεων, ιδίως εάν έχουν να κάνουν με την ταυτότητα, το φύλο, την καταγωγή ή τα πολιτικά και θρησκευτικά μας πιστεύω. Τις μοιραζόμαστε άνετα με άτομα εξίσου φανατικά. Και το κάνουμε για να υπογραμμίσουμε την αφοσίωσή μας στην ομάδα, δίνοντας έτσι νόημα στη ζωή μας.

Θα προσέξατε ότι απέφυγα συστηματικά να παραθέσω τη σωρεία από τα ελληνικά πολιτικά και παιδαριώδη fake news που μας κατακλύζουν τελευταία. Ο λόγος είναι ότι βαριέμαι αφόρητα να γίνω μαλλιά κουβάρια.

Το συμπέρασμα για τους ενδιαφερόμενους: Φροντίστε να συναναστρέφεστε άτομα που εκτιμάτε αλλά έχουν τελείως διαφορετική άποψη από τη δική σας.

Διαβάστε ακόμα: Διαφωνώ, άρα υπάρχω.

TAGS :
social media ψέματα

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook