Ουμπέρτο Έκο: «Δυτικός πολιτισμός χωρίς το ελληνικό θαύμα δεν υπάρχει»

«Το ελληνικό ιδεώδες της τελειότητας αντιπροσωπευόταν από την καλοκαγαθία», σημειώνει ο Ουμπέρτο Έκο (Φωτογραφία: Sarah Lee/The Guardian).

Ένθερμος λάτρης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, σπουδαίος μελετητής του Αριστοτέλη κι ένας από τους καλύτερους εισηγητές του «θαύματος» των προγόνων μας, ο Ουμπέρτο Έκο αρκετές φορές αναφέρθηκε δημόσια -με ομιλίες, κείμενα και βιβλία του- στη θεμελιώδη επιρροή που άσκησαν οι Αρχαίοι Έλληνες στη δημιουργία του Δυτικού Πολιτισμού.

Με αφορμή τη συμπλήρωση έξι χρόνων από τον θάνατο του σπουδαίου ιταλού διανοητή (σαν σήμερα, 19 Φεβρουαρίου 2016) θυμόμαστε αυτά που έγραφε το 2012 σε ένα άρθρο του στο περιοδικό της αμερικανικής εφημερίδας Wall Street Journal για τη σπουδαιότητα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.

Έγραφε μεταξύ άλλων: 

«Είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς τον δυτικό πολιτισμό -και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό ειδικότερα- χωρίς να έρθει στο μυαλό του το “ελληνικό θαύμα” σε όλη του την τελειότητα: γλυπτική, αρχιτεκτονική, λογοτεχνία, φιλοσοφία και επιστήμη. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι διαποτισμένος από την ιουδαϊκή-χριστιανική σκέψη- αλλά η επιρροή αυτή φιλτράρεται μέσω του ”Ελληνισμού” (και της ρωμαϊκής αρχαιότητας), σε σημείο που για αιώνες η Βίβλος κυκλοφορούσε μόνο στη λατινική έκδοση.

Τι σκεφτόμαστε όμως στην πραγματικότητα όταν μιλάμε για ένα ελληνικό πρότυπο; Συνήθως αναφερόμαστε σε μια μάλλον καθυστερημένη διατύπωση – είτε στην Αναγέννηση είτε στο νεοκλασικό στυλ. Όταν τεμπέλικα αναλογιζόμαστε (και συχνά, τα σχολεία ή μια εξυπηρετική εκδοτική βιομηχανία μας ενθαρρύνουν προς αυτή την κατεύθυνση) έναν λευκό ”Ελληνισμό’, με τα λευκά αγάλματα και τους λευκούς ναούς, συχνά ξεχνάμε ή απλώς αγνοούμε ότι αυτά τα αγάλματα και οι ναοί ήταν κάποτε έγχρωμα. Η άποψή μας για τον “Ελληνισμό” συχνά μοιάζει περισσότερο με εκείνη των αναγεννησιακών οπαδών της θείας αναλογίας ή με εκείνη των εκλεπτυσμένων αισθητικών της εποχής του Canova, παρά με το πώς ήταν για τους συγχρόνους του Παρμενίδη, του Σωκράτη ή του Πτολεμαίου.

Όταν σκεφτόμαστε την Αθήνα με βάση τις διαφωτισμένες και επίσημες φιλοσοφικές συζητήσεις που λαμβάνουν χώρα στην αγορά, συχνά ξεχνάμε τους εμπόρους, τους ναυτικούς του Πειραιά, τους δούλους και αυτόν τον ζωηρό κόσμο δραστηριοτήτων που μας παρέδωσε ο Αριστοφάνης.

Οι Έλληνες γνώριζαν ότι, στην καθημερινή πραγματικότητα, η μεγάλη ηθική ομορφιά και η μεγάλη φυσική ασχήμια (Φωτογραφία: namuseum.gr).

Όταν σκεφτόμαστε την Ελλάδα τείνουμε να θυμόμαστε το απολλώνιο μοντέλο και να παραβλέπουμε το διονυσιακό. Και όταν μαθαίνουμε για την Ακαδημία και το Λύκειο της Αθήνας, συχνά αφήνουμε την Ελλάδα των μυστηρίων -πιο κοντά στον Άδη παρά στον Όλυμπο- στη σκιά, όπου επίσης κρυβόταν τότε.

[…]Το ελληνικό ιδεώδες της τελειότητας αντιπροσωπευόταν από την καλοκαγαθία, έναν όρο που περιλάμβανε το kalos (που συνήθως μεταφράζεται ως “ωραίο”) και το αγαθός (που συνήθως μεταφράζεται ως “καλό” αλλά καλύπτει ένα ολόκληρο φάσμα θετικών αξιών). Έχει παρατηρηθεί ότι η έννοια του καλού και του αγαθού ήταν συγγενής με την αριστοκρατική έννοια του “τζέντλεμαν” στον αγγλόφωνο κόσμο: ένα άτομο με αξιοπρεπή εμφάνιση, γενναίο, κομψό, επιδέξιο και φέροντας μεγάλες αθλητικές, στρατιωτικές και ηθικές αρετές. Υπό το πρίσμα αυτού του ιδεώδους, ο Graecism ανέπτυξε μια τεράστια βιβλιογραφία σχετικά με τη σχέση μεταξύ σωματικής ασχήμιας και ηθικής ασχήμιας.

Αν ο Πλάτων πίστευε ότι η πραγματική πραγματικότητα ήταν ο κόσμος των Ιδεών -ο υλικός μας κόσμος είναι η σκιά και η απομίμησή του- τότε η ασχήμια θα έπρεπε να αντιστοιχεί στη μη ύπαρξη- πράγματι, στον Παρμενίδη ο Πλάτων αρνείται ότι μπορούν να υπάρξουν βρώμικες και ποταπές ιδέες όπως οι λεκέδες, η λάσπη ή οι τρίχες. Ως εκ τούτου, η ασχήμια θα υπήρχε μόνο στο βαθμό που γίνεται αντιληπτή από τις αισθήσεις – ως μια πτυχή της ατέλειας του φυσικού σύμπαντος σε σύγκριση με τον ιδανικό κόσμο. Αργότερα ο Πλωτίνος, ο οποίος υιοθέτησε μια πιο ριζοσπαστική προσέγγιση στον ορισμό του υλικού ως κακού και λανθασμένου, θα έδινε μια σαφή ταύτιση της ασχήμιας με τον υλικό κόσμο.

Και όμως οι Έλληνες γνώριζαν ότι, στην καθημερινή πραγματικότητα, η μεγάλη ηθική ομορφιά και η μεγάλη φυσική ασχήμια μπορούσαν να συνυπάρχουν. Η παραμορφωμένη εμφάνιση του Σιληνού που χρησιμοποιήθηκε για την αναπαράσταση του Σωκράτη έκρυβε τη μεγάλη ψυχή του τελευταίου- ο σκλάβος Αίσωπος ήταν αποτρόπαιος, αν και υπόδειγμα σοφίας.

[…]Οι Έλληνες είχαν εμμονή με πολλά είδη ασχήμιας και κακού. Αν και στις βακχικές πομπές εμφανίζονται μεθυσμένοι και κωμικά αποκρουστικοί Σιληνοί, το ίδιο το Συμπόσιο εξυμνεί την αντίσταση του Σωκράτη ακόμη και στις πιο γενναιόδωρες σπονδές ως ένα όμορφο θαύμα.

Ο Ουμπέρτο Εκο ανατρέχει στον περίφημο λόγο του Περικλή (Φωτογραφία: Wikipedia).

Στον ελληνικό πολιτισμό υπάρχουν υπόγειοι χώροι όπου ασκούνται μυστήρια (όπως στην Ελευσίνα), και ήρωες (όπως ο Οδυσσέας και ο Αινείας) επιχειρούν να εισέλθουν στη μίζερη ομίχλη της μεταθανάτιας ζωής, της οποίας τη φρίκη περιέγραψε ο Ησίοδος. Η κλασική μυθολογία είναι ένας κατάλογος απερίγραπτων σκληροτήτων: Ο Κρόνος καταβροχθίζει τα ίδια του τα παιδιά- η Μήδεια σφάζει τα παιδιά της για να εκδικηθεί την προδοσία του συζύγου της- ο Τάνταλος μαγειρεύει τον γιο του Πέλοπα και τον σερβίρει σε συμπόσιο για τους θεούς- ο Αγαμέμνονας θυσιάζει αμέσως την κόρη του Ιφιγένεια για να κερδίσει την εύνοια των θεών, Ο Ατρέας προσφέρει τη σάρκα των παιδιών του στον αδελφό του Θυέστη- ο Αίγισθος σκοτώνει τον Αγαμέμνονα για να πάρει τη νύφη του Κλυταιμνήστρα, η οποία στη συνέχεια σκοτώνεται από τον γιο της Ορέστη- ο Οιδίπους, αν και εν αγνοία του, διαπράττει παρρησία και αιμομιξία… Είναι ένας κόσμος που κυριαρχείται από το κακό, όπου ακόμη και όμορφα όντα διαπράττουν φρικτά άσχημες πράξεις.

Αυτό το σύμπαν βρίθει από φρικτά πλάσματα βρώμικου υβριδισμού που παραβιάζουν τους νόμους των φυσικών μορφών. Σε αυτά περιλαμβάνονται οι Σειρήνες του Ομήρου (όχι όπως τις αναπαριστούσαν οι μεταγενέστερες παραδόσεις, δηλ. ως γοητευτικές γυναίκες με ουρές ψαριών, αλλά τρομερά πλάσματα που ήταν μισές γυναίκες και μισές αρπακτικά πουλιά), η Σκύλλα και η Χάρυβδη, ο Πολύφημος, η Χίμαιρα- ο Κέρβερος του Βιργίλιου και οι Άρπυιες, και στη συνέχεια οι Γοργόνες (με κεφάλια σαν φίδια και χαυλιόδοντες σαν αγριογούρουνα)- η Σφίγγα, με ανθρώπινο πρόσωπο σε σώμα λιονταριού- οι Ερινύες- οι Κένταυροι, διάσημοι για τη διπρόσωπη συμπεριφορά τους- ο Μινώταυρος, με κεφάλι ταύρου σε ανθρώπινο σώμα- οι Μέδουσες. Οι μεταγενέστεροι θαύμασαν την εποχή της καλοκαγαθίας- αλλά εμπνεύστηκαν επίσης από αυτές τις εκδηλώσεις του φρικτού. Αυτό το βλέπουμε από τον Δάντη μέχρι τις μέρες μας.

[…]Αλλά ο κλασικός κόσμος ήταν επίσης πολύ ευαίσθητος σε προμηνύματα ή θαύματα, που θεωρούνταν σημάδια επικείμενης κακοτυχίας: σε αυτά περιλαμβάνονταν γεγονότα τόσο θαυμαστά όσο η βροχή αίματος, τα ενοχλητικά ατυχήματα, οι φλόγες στον ουρανό, οι ανώμαλες γεννήσεις, τα παιδιά δύο φύλων – όλα περιγράφονται στο Βιβλίο των Θαυμάτων του Julius Obsequens (ο οποίος, τον τέταρτο αιώνα, απαρίθμησε όλα τα εκπληκτικά γεγονότα που είχαν λάβει χώρα στη Ρώμη τους προηγούμενους αιώνες).

[…] Η κλασική Αθήνα προσφέρεται ως το ίδιο το πρότυπο της νοικοκυρεμένης πόλης που διέπεται από δημοκρατικούς νόμους. Ας δώσουμε τον λόγο σε όσους έπλεκαν το εγκώμιό της ανατρέχοντας στον λόγο του Περικλή (που συμπεριλήφθηκε από τον Θουκυδίδη στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, ΙΙ, 37-40). Ο λόγος αυτός είναι – και ως τέτοιος νοείται εδώ και αιώνες – ένας έπαινος της δημοκρατίας- αλλά πρωτίστως είναι μια θαυμάσια περιγραφή του τρόπου με τον οποίο μπορεί να ζήσει ένα έθνος που αγωνίζεται για την ισότητα, εξασφαλίζοντας την ευτυχία στους πολίτες του και ενθαρρύνοντας την ανταλλαγή ιδεών, την ελεύθερη διαβούλευση των νόμων και τον σεβασμό των τεχνών και της παιδείας».

Διαβάστε ακόμα: Ο Ουμπέρτο Έκο «έφυγε» για τα δάση με τους μονόκερους.

TAGS :
αρχαία ελλάδα Ουμπέρτο Έκο πολιτισμός

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook