Το αρχιτεκτονικό γραφείο AL_A, με έδρα το Λονδίνο, είναι ο νικητής του διαγωνισμού για το νέο τζαμί του Αμπού Ντάμπι, το οποίο συνδυάζει παράδοση και μοντερνικότητα. (photo credit: wallpaper)
Οι ένθεοι όντως πιστεύουν πως τα δόγματα στα οποία πρόσκεινται έχουν αυτόνομη θέση στην αντικειμενική πραγματικότητα. Έστω και αν δέχονται την ερμηνεία πως πολλά από τα στοιχεία της θρησκείας τους δεν είναι κυριολεκτικά αλλά μεταφορικά, αυτές οι μεταφορές σε κάποιο επίπεδο συνδέονται με μια υπέρτατη αλήθεια που έχει αποκαλυφθεί μέσω κάποιας επαφής με την ανώτατη οντότητα, τον Θεό, είτε ανώτερη, εάν είναι ανιμιστές ή παγανιστές και πιστεύουν σε οντότητες διαφόρων επιπέδων.
Υπάρχει γι’ αυτούς ένα φαινόμενο που ονομάζεται «ιερό», με σαφήνεια διαχωρισμένο από το κοσμικό, το οποίο δεν είναι κατασκευή του ανθρώπινου νου αλλά προέρχεται από «πάνω». Με δύο λόγια, η «αντικειμενικοποίηση» της θρησκείας ως αυτόνομο και εξωτερικό του ανθρώπου φαινόμενο είναι γι’ αυτούς αναγκαία και συνεπής ως προς την εσωτερική τους λογική. Η εμμένεια της κοσμοεικόνας τους δεν διαρρηγνύεται.
Το αποτέλεσμα είναι να δέχονται ως γεγονός πως η θρησκεία είναι ένας καθοριστικός κι αληθής παράγοντας που μπορεί να επιδράσει εξωγενώς πάνω στον άνθρωπο με ποικίλους τρόπους και να ρυθμίσει άνωθεν τις κοινωνικές του νόρμες. Για παράδειγμα, μπορεί να τους κάνει ενάρετους, να τους σώσει, να φέρει αναμεταξύ τους την αγάπη και πολλά άλλα, αναλόγως της συγκεκριμένης πίστης του καθενός.
Η εκκλησία της Αγίας Τριάδας στη Fatima της Πορτογαλίας, ένα έργο μνημειακής αρχιτεκτονικής που υπογράφει ο Έλληνας Αλέξανδρος Τομπάζης.
Τι απαντούν οι άθεοι σε όλα αυτά; Κατά κανόνα προσδίδουν και αυτοί στη θρησκεία διάφορες αντικειμενικές ιδιότητες συνήθως – σήμερα μάλιστα που η αθεϊα είναι και κίνημα, όλες αρνητικές. Κατηγορούν τη «θρησκεία» για διάφορα δεινά, τα οποία επιφέρει στον άνθρωπο και τις κοινωνίες του, στην ουσία προσωποποιώντας την, εφόσον κατηγορώντας την αποδέχονται την αντικειμενικότητα της ύπαρξής της ως οντότητα που έχει τη δυνατότητα να γίνεται αιτία συμπεριφορών και αυτοτελώς να επιβάλει κοινωνικές σταθερές.
Για παράδειγμα, κατηγορούν τις θρησκείες ότι καταπιέζουν τις γυναίκες, ότι έχουν ευλογήσει τη δουλεία, ότι προκάλεσαν πολέμους, ότι έγιναν αιτία διώξεων και ούτω καθ εξής. Παράλληλα, βέβαια, δεν δέχονται πως η θρησκεία έχει σχέση με κάποια αλήθεια, γι’ αυτούς είναι ένα σύνολο από ψεύδη. Πολλοί δε απ’ αυτούς ισχυρίζονται πως η κατάργηση της θρησκείας αρκεί για να έρθει ένας καλύτερος κόσμος.
Όμως, το να αποδίδεις στη «θρησκεία» οποιαδήποτε ενδογενή εκ της φύσεώς της ιδιότητα είναι ένα σοβαρό λογικό ολίσθημα. Η θρησκεία δεν διαθέτει αυτόνομη ύπαρξη ως φαινόμενο έξω από τον ανθρώπινο νου, όπως έχει ένας σεισμός ή το γεγονός πως η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο ή μία μαθηματική εξίσωση. Με αυτήν την έννοια, η θρησκεία δεν έχει άλλη φύση πάρα αυτήν που οι άνθρωποι της αποδίδουν. Για έναν άθεο, επομένως, αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο στο οποίο δυνάμεθα να προσδώσουμε εξηγήσεις ανθρωπολογικές, ιστορικές, κοινωνιολογικές, ψυχολογικές, πολιτικές, οικονομικές.
Κατά συνέπεια, ένας πραγματικά κοσμικός θα πρέπει να κατανοεί πως δεν υπάρχει φαινόμενο εξωτερικό του ανθρώπου που μπορεί να επιδράσει στις κοινωνίες του και να τις αλλάξει. Είναι δε εύλογο πως, αφού οι θρησκείες είναι ένα κοινωνικό δημιούργημα, μια συλλογική φαντασίωση, κι επειδή οι κοινωνίες αλλάζουν με το χρόνο, επηρεάζονται και επηρεάζουν άλλες, ως υποκείμενες σε συγκεκριμένες ροές ιστορικών συνθηκών, δεν μπορούν οι θρησκείες να έχουν αμετάβλητο περιεχόμενο.
Διαβάστε ακόμα – προσφυγικό ώρα μηδέν: Μπρος στην πιο μεγάλη Kρίση του καιρού μας.
Οι θρησκείες, για την κοσμική οπτική, δεν είναι παρά ένας συλλογικός θεσμός που έχει τη λειτουργική αποστολή να διατηρήσει τη συνοχή μέσα σε μια δεδομένη κοινωνία, με ό,τι στρεβλό ή θετικό μπορεί αυτό να σημαίνει. Δεν είναι παρά ένα αφήγημα, μια κοσμοεικόνα που αναλαμβάνει πολλαπλούς κοινωνικούς ρόλους, εξυπηρετώντας μια πληθώρα αναγκών, συχνά δε ετερόκλητων ή και αντιφατικών.
Αν τώρα υποθέσουμε, όπως φαίνεται να αληθεύει, πως η κοινωνική συνοχή ανταποκρίνεται σε μια βαθύτερη ανθρωπολογική ανάγκη, και δεχτούμε πως οι θρησκείες έχουν ποικιλοτρόπως, ανάμεσα σε άλλα, εξυπηρετήσει αυτόν τον σκοπό, θα πρέπει να δεχτούμε πως, εάν εξαλειφθεί η θρησκεία, οι διάφορες ομαδοποιήσεις θα πρέπει να στρέψουν αλλού την προσήλωση τους, προκειμένου να διατηρούν τη συνοχή τους.
Πράγματι αυτό έχει ήδη συμβεί. Πολλοί, όχι χωρίς θεμιτά επιχειρήματα, έχουν θεωρήσει τον εθνικισμό, διάφορες ιδεολογίες και αξιακά συστήματα ως θρησκευτικού τύπου φαινόμενα. Μια από τις ιδιότητες, η οποία φαίνεται να κρύβεται πίσω από όλα αυτά, είναι ο διαχωρισμός του κόσμου σε «εμείς» και «άλλους», η ταυτότητα που διαχωρίζει σε τι είμαστε εμείς και ΔΕΝ είναι οι άλλοι.
Screenshot από το Star Treck: Ο Κάπτεν Κέρκ με τον Σποκ και τον θρησκευτικό ηγέτη του μέλλοντος.
Υπό μία έννοια λοιπόν, εάν είναι να εξαλείψουμε το θρησκευτικό φαινόμενο πλήρως, ώστε ακόμη και τα υποκατάστατα να μην παραμορφώνουν τη διαυγή μας σκέψη που θα καταστεί πλήρως λογική, όπως για παράδειγμα εκείνη του Σποκ στο Star Treck που κατάγεται από τον πλανήτη της λογικής, θα πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε πλήρως από την ανάγκη μας να χωριζόμαστε σε «εμείς» και σε «άλλους».
Στο σημείο αυτό, είτε μας αρέσει είτε όχι, πρέπει να απαντήσουμε το ερώτημα του αν είναι η θρησκεία που χωρίζει τον άνθρωπο σε «εμείς» και οι «άλλοι» ή ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τη θρησκεία ως μία απ’ όλες τις μεθόδους που έχει στο οπλοστάσιο του για να πετυχαίνει τέτοιου είδους διαχωρισμούς.
Διαβάστε ακόμα: Ευρώπη, fuck off!
Δυστυχώς, δεν απαιτούνται πολλά επιχειρήματα: αρκεί να επισκεφθούμε ένα γήπεδο ποδοσφαίρου για να συνειδητοποιήσουμε πως μάλλον ο διαχωρισμός σε «εμείς» και «άλλους» είναι στη φύση του ανθρώπου. Αυτός είναι ο αμετάβλητος παράγων που καθορίζει πολλά κοινωνικά χαρακτηριστικά και όχι η θρησκεία.
Η θρησκεία δεν είναι παρά ένα εργαλείο, όπως το μυστρί ή το σφυρί. Εδώ, λοιπόν, θεωρώ τον εαυτό μου αναγκασμένο να παραδεχτεί πως οι άθεοι που θεωρούν ότι η θρησκεία μπορεί να δράσει ως αυτόνομη αιτία γεγονότων ή ιδιοτήτων είναι σαν να λένε πως ο λόγος που καρφώνω ένα καρφί στον τοίχο μου είναι το σφυρί μου.
Στην πραγματικότητα, συμφωνούν απόλυτα με τους ένθεους: η θρησκεία υπάρχει και καθορίζει τα τεκταινόμενα στον κόσμο. Αυτή κάνει τους ανθρώπους κακούς ή καλούς και όχι οι άνθρωποι που προβάλλουν επάνω της, όπως σε έναν καθρέφτη, εκείνα τα χαρακτηριστικά που ιστορικά, πολιτικά, κοινωνικά βολεύουν τη συγκεκριμένη εποχή στην οποία ζουν.
Από την άποψη αυτή, λοιπόν, οι άθεοι δεν είναι παρά μεταμφιεσμένοι ένθεοι. Επιπλέον, ακόμα κι αν εξαφανίσουμε το εργαλείο, το μόνο που θα συμβεί είναι να αντικατασταθεί από άλλο εργαλείο, εκτός εάν εκλείψουν οι ανάγκες που αυτό εξυπηρετεί. Με δύο λόγια, η εξάλειψη της θρησκείας είναι μάλλον αδύνατη ή μη επιθυμητή, εκτός κι αν ο άνθρωπος κατορθώσει να αλλάξει τη φύση του.
Το χειρότερο δε υποκατάστατο της θρησκείας που μπορώ να διανοηθώ είναι η επιστήμη: η έννοια της διαψευσιμότητας (δυνατότητας να ελεγχθεί από την εμπειρία) θα πάει περίπατο, θα γίνει τυραννική και δογματική κι ο Carl Popper θα στριφογυρνάει ανήσυχος στον τάφο του.
Διαβάστε ακόμα: Ανθρωπιστική βοήθεια – Νουθετώντας τον πλανήτη.
Έρχομαι λοιπόν στο στόχο μου. Πολλοί από μας, τους λεγόμενους Δυτικούς, εμποτισμένοι όπως είμαστε στο πνεύμα της κοσμικότητας, πιπιλάμε όλο και πιο συχνά την καραμέλα πως το Ισλάμ είναι μια κακή, οπισθοδρομική θρησκεία, που κάνει τους πιστούς του επιθετικούς. Σύμφωνοι. Εάν είστε πιστός χριστιανός, μια τέτοια άποψη ενδεχομένως να είναι θεμιτή. Όπως εκείνοι (οι άλλοι) μας θεωρούν άπιστους, έτσι κι εμείς ισχυριζόμαστε πως αυτοί είναι παραπλανημένοι, δεν άκουσαν τον αληθινό λόγο του Θεού και καλλιεργούν μια στρεβλή πίστη. Αν πίστευαν στην αληθινή πίστη, θα γίνονταν καλύτεροι άνθρωποι.
Η εκκλησία Nanjing Wanjing Garden Chapel στο Nanjing της Κίνας, από τους AZL Architects. (photo sredit: archdaily.com)
Αυτό, όμως, δεν μπορεί να το πει ένας που θεωρεί τον εαυτό του άθεο ή και απλώς κοσμικό. Αυτός θα πρέπει να κατανοήσει πως συγκεκριμένες ιστορικές, οικονομικές, πολιτικές συνθήκες συνέτειναν στο να αναδειχθεί ένας επικίνδυνος φανατισμένος διαχωρισμός σε «εμείς και άλλους», όπου εμείς είμαστε οι άλλοι τους και αυτοί οι δικοί μας άλλοι, με επίκεντρο τη Μέση Ανατολή, αλλά και κοινωνικά φαινόμενα μέσα στην ίδια την Ευρώπη.
Το να πιστεύεις, όμως, πως υπάρχουν θρησκείες που διαχωρίζουν τους ανθρώπους αντικειμενικά σε κακούς και καλούς είναι διαφορετικό από το να πιστεύεις πως οικονομικοπολιτικές συνθήκες χωρίζουν τους ανθρώπους σε στρατόπεδα που έχουν κάθε λόγο να τονίζουν τις διαφορές τους, τις οποίες εκφράζουν και θρησκευτικά. Άλλωστε, στην ιστορία, αλλά και σήμερα, σε πολλές περιοχές μουσουλμάνοι και χριστιανοί έχουν αποδείξει πως μπορούν να ζουν αρμονικά, εάν οι πολιτικές συνθήκες το επιτρέπουν.
Εάν οι θρησκείες διαχωρίζουν «αντικειμενικά» τους ανθρώπους, δηλαδή οι άνθρωποι δεν κάνουν τις θρησκείες αλλά οι θρησκείες τους ανθρώπους, τότε οι διακρίσεις σε καλές και κακές θρησκείες είναι ρατσιστικές, διότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να αλλάξουν τη θρησκεία τους περισσότερο από το χρώμα του δέρματός τους.
Αν όμως δεχτούμε, όπως πρέπει, πως οι άνθρωποι κάνουν τις θρησκείες, τότε ο διαχωρισμός αυτού του είδους δεν έχει κανένα νόημα. Η συντριπτική πλειοψηφία των μουσουλμάνων, εξάλλου, δεν έχει σχέση με τους λίγους φανατικούς. Αν, ωστόσο, τους κάνουμε στόχο του ρατσισμού μας, θα τους συσπειρώσουμε εναντίον μας και θα ακούν πιο εύκολα το λόγο των δικών τους ακραίων.
Είμαστε λοιπόν έτοιμοι, κυρίες και κύριοι «κοσμικοί», να εγκαινιάσουμε τον 21ο αι. με ένα νέο θρησκευτικό πόλεμο; Εσείς που σήμερα φωνάζετε «Ισοπεδώστε τους μουσουλμάνους, η θρησκεία τους τούς καθιστά ριζικά κακούς κι ο κόσμος θα είναι καλύτερος χωρίς αυτούς», σκεφτήκατε μήπως είναι προτιμότερο να κατανοήσουμε πως κι αυτοί είναι άνθρωποι σαν εμάς και να ερευνήσουμε πιο καθαρά τις ιστορικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις που συνέτειναν στην ανάδυση της τρομοκρατίας και των διενέξεων στη Μέση Ανατολή;
Μήπως είναι προτιμότερο να μη χαρακτηρίζουμε συλλογικά ανθρώπους, εφόσον είναι γνωστό πως είμαστε βιολογικά ίδιοι και μετέχουμε της ίδιας φύσης, με τα ίδια προβλήματα, αδιέξοδα, αλλά και αρετές, ώστε να προσπαθήσουμε να τους καταλάβουμε και να αρχίσουμε να διορθώνουμε τις συνθήκες που προκαλούν ακραίες εντάσεις;
Διαβάστε ακόμα – Φίλιππος Δραγούμης: Με τόση διαθέσιμη γνώση, γιατί δεν γινόμαστε σοφότεροι;
-
- Follow us:
Ακολουθήστε το Andro στο Facebook
