Νίκος Ερηνάκης: «Πάντα πρέπει να υποστηρίζουμε το ευγενές»

Ο Νίκος Ερηνάκης είναι Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής & Πολιτικής Φιλοσοφίας και Φιλοσοφίας του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ενώ παράλληλα διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. (Φωτό: Yulia Koval για το Andro).

Όλοι μιλούν για την τεχνητή νοημοσύνη. Την επίδραση της στην εργασία, το περιβάλλον, την τέχνη, και πάει λέγοντας. Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες απόψεις που κυκλοφορούν μοιάζουν με ακέφαλα πουλερικά, πανικοβλημένες και κυρίως χωρίς ξεκάθαρη κατεύθυνση.

Στράφηκα σε έναν σύγχρονο φιλόσοφο, ο οποίος με τις απαντήσεις του αποδεικνύει γιατί η φιλοσοφία όχι μόνο δεν είναι ξεπερασμένη, αλλά χρήσιμη και επίκαιρη για να συνδυάσει και νοηματοδοτήσει την θραυσματική και πρωτόγνωρη εποχή μας.

Ο Νίκος Ερηνάκης είναι Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής & Πολιτικής Φιλοσοφίας και Φιλοσοφίας του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ενώ παράλληλα διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Δεν είναι η πρώτη φορά που φιλοξενείται στο Andro, αφού πριν μερικά χρόνια είχε μιλήσει για την διατριβή του «Αυθεντικότητα και Αυτονομία» που βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.

Συναντηθήκαμε με αφορμή την επιμέλεια της έκδοσης ενός συλλεκτικού τόμου από τις εκδόσεις ΕΝΑ, του think tank στο οποίο υπηρετεί ως επιστημονικός διευθυντής, «Σύγχρονος πολιτικός στοχασμός και εναλλακτικές πολιτικές», αλλά η συζήτηση μας περιστράφηκε γύρω από αυτό που είναι φλέγον να οριστεί: την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με την τεχνητή νοημοσύνη και την τεχνητή δημιουργικότητα.

Με μια ψύχραιμη, τεχνοφιλική τοποθέτηση μιλά για τους κινδύνους που πρέπει να αντιμετωπίσουμε κατάματα όσον αφορά την τεχνητή νοημοσύνη και τις εταιρείες τεχνολογίας. Μιλά με ενθουσιασμό για μια «ουσιώδη μάθηση», πέρα από την μηχανική και την βαθιά μάθηση που ως τώρα χρησιμοποιούμε για να εκπαιδεύουμε τους αλγορίθμους, η οποία μπορεί να παράξει -υποστηρίζει- ένα νέο πεδίο τέχνης, να έρθουμε τελικά σε επαφή με μια έτερη μορφή νοημοσύνης που μπορεί να ταράξει τα δικά μας νερά!

Τέλος, περιγράφει τι είναι ο υπερ-πραγματικός κόσμος που βιώνουμε στο πρόσφατο ψηφιακό περιβάλλον και θεωρεί πως ο κόσμος έχει ανάγκη για επαναμάγευση προκειμένου να εξέλθει του γενικευμένου υπαρξιακού αδιεξόδου.

«Πρέπει να δώσουμε ξανά έμφαση στο ουσιώδες περιεχόμενο που είναι ικανό να νοηματοδοτεί, όχι στο περιτύλιγμα ασημαντότητας, και να επανορίσουμε, να συναποφασίσουμε τι είναι και, κυρίως, τι θα θέλαμε να είναι η ανθρωπινότητα». (Φωτό: Yulia Koval για το Andro).

– Διδάσκεις πολιτική φιλοσοφία και αισθητική μέσα στα πεδία της τεχνητής νοημοσύνης και της τεχνητής δημιουργικότητας. Ποιος είναι ο βασικότερος προβληματισμός σε ότι αφορά την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων και των μηχανών;

Το πιο κρίσιμο για μένα είναι ότι αν επιθυμούμε να προτάξουμε την ανθρώπινη αυθεντικότητα, δημιουργικότητα και αυτονομία (και νιώθοντας αυτοπεποίθηση γι’ αυτές να επιτρέψουμε και τον εμπλουτισμό τους από τις τεχνητές μορφές τους), πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι απαιτούν ένα πλαίσιο που περνάει και μέσα από την ετερότητα. Γίνεσαι πηγαία δημιουργικός για να γίνεις πραγματικά αυθεντικός, όπως και ελεύθερος εντέλει — ωστόσο, δεν μπορεί να πραγματωθεί αυτή η τριαδικότητα μόνο για εσένα, πρέπει να ισχύει και για τον όποιον άλλον. Η ελευθερία περνάει μέσα από την ηθικότητα γιατί περνάει μέσα από την ετερότητα.

Ας σκεφτούμε το εξής: αν και εντός του 2024 και του 2025 θα βιώσουμε μεγάλα άλματα σε αυτό το πεδίο, θα μπορούσαμε όντως να μετονομάσουμε την τεχνητή γενική νοημοσύνη (ΤΓΝ) σε τεχνητή δημιουργικότητα; Δεν αναφέρομαι μόνο σε καλλιτεχνικές μορφές δημιουργικότητας λ.χ. digital art, αλλά περισσότερο σε μια συνθήκη που ο αλγόριθμος καταφέρει να γράφει κώδικα από τον ίδιο και για τον ίδιο, οριακά ως μορφή τεχνητής εαυτότητας – δηλαδή αυτονομημένος από την αρχική οριοθέτησή σου, σε σημείο πιθανής δυνατότητας αυτομετασχηματισμού του. Αν λοιπόν μπορέσει να αναπτυχθεί στο σημείο που μετασχηματίζει τη βάση του αυτόνομα, τότε, τι πρώτες ύλες θα προτιμούσαμε να του έχουμε προσφέρει ως αφετηριακή συνθήκη;

– Υπάρχουν επιστημονικά paper με οδηγίες χρήσης για GPT όπου αναφέρεται ότι «δε χρειάζεται ή μάλλον δεν πρέπει να είσαι ευγενικός». Όμως, το να μην είσαι ευγενικός στην απεύθυνση, δεν επηρεάζει την ανθρωπινότητα μας; Και το αντίστροφο, οι μηχανές που δέχονται μόνο προσταγές, πώς αναπτύσσονται;

Εφόσον οι αλγόριθμοι αναπτύσσονται μέσα από το input που τους δίνεις, το να μπορείς να είσαι πιο ευγενής θα πρόσφερε κάτι πολύ πιο ευγενές ως feedback. Ταυτίζεται όμως το ευγενές με την ανθρώπινη φύση; Περιγραφικά μιλώντας προφανώς και όχι, κανονιστικά όμως θα μπορούσε να είναι ένας στόχος που θα αποφασίζαμε να θέσουμε. Αυτή είναι η όμορφη πρόκληση του να έρχεσαι σε επαφή με μια έτερη μορφή νοημοσύνης. Αυτό αποκτά μεγαλύτερη αξία τώρα που βλέπουμε τη μετάβαση από την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) στην τεχνητή γενική νοημοσύνη (ΤΓΝ). Άλλωστε, ελλοχεύει και ο κίνδυνος λόγω της επίπλαστης ασφάλειας που νιώθουμε κρυμμένοι πίσω από την οθόνη και το πληκτρολόγιο και απευθυνόμενοι σε μια άψυχη μηχανή να αρθρώνουμε έναν αυταρχικό, προσβλητικό λόγο που μετά να μας γίνει συνήθεια να αρθρώνουμε και στις ανθρώπινες συναναστροφές μας. Πάντα πρέπει να διαφυλάσσουμε, να υποστηρίζουμε και να αναπτύσσουμε το ευγενές.

– Άρα, έχει αξία λες να συμπεριφερόμαστε στις μηχανές τεχνητής νοημοσύνης, όπως σε έναν άνθρωπο που ανατρέφεται.

Ναι, κι ας είναι μια αναλογία μεταξύ σοβαρού και αστείου, είναι σαν ένα παιδί που λαμβάνει εκπαίδευση, μόρφωση και ευρύτερη καλλιέργεια, βιώματα και ερεθίσματα από τα οποία καθορίζεται. Προφανώς παίζει ρόλο η υπολογιστική «γενετική» (όταν δηλαδή δημιουργείς τον αλγόριθμο), αλλά υπάρχει και η υπολογιστική «επιγενετική».

«Μέσω της ΤΓΝ θα μπορούσε μέχρι και να δημιουργηθεί ένα νέο πεδίο τέχνης, που να μην μπορεί να νοηματοδοτηθεί πλέον από εμάς και να μην παράγεται πλέον για εμάς». (Φωτό: Yulia Koval για το Andro).

– Σκέφτομαι πως σαν άνθρωποι, παρά τον μεγάλο όγκο πληροφοριών που προσλαμβάνουμε, συνήθως είναι μια δυνατή ιδέα που τελικά μας καθορίζει και μας επηρεάζει. Κατ’ αντιστοιχία, πιστεύεις ότι μπορεί ένας αλγόριθμος να επιλέξει και να καθορίσει την φιλοσοφία του  / την στάση του αν θες ή επιλέγει μόνο βάσει ποσότητας δεδομένων; 

Αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα που θα μας απασχολήσει έντονα στο σχετικά άμεσο μέλλον, δηλαδή το ευρύτερο πλαίσιο της ψηφιακότητας και της ΤΓΝ. Για να απαντήσω στην ερώτηση, είναι πολύ νωρίς ακόμα για να μιλήσουμε για τεχνητή συνειδητότητα, αλλά ίσως να μπορούμε να αναφερθούμε σε κάποιου είδους πιθανή προθεσιακότητα, αυτό δηλαδή που περιγράφεις. Ο αλγόριθμος μπορεί να έχει επιλογή με την έννοια της προθεσιακότητας, δηλαδή θα επιλέξει εκείνο που εξυπηρετεί περισσότερο την πρόθεση βάσει της στοχοθεσίας με την οποία έχει γραφτεί ο κώδικας του. Επιλέγει το Α, επειδή αυτό έχει περισσότερο νόημα στο βαθμό που εξυπηρετεί τον στόχο να πετύχει το Β.

– Που αυτή τη στιγμή είναι να υπηρετεί τον άνθρωπο.

Έτσι υποτίθεται και μακάρι να ισχύει ή να φροντίσουμε να ισχύει στο εξής. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε τι εννοούμε και με την έννοια της ουδετερότητας. Η ουδετερότητα, όπως και στην πολιτική, την τέχνη, την επιστήμη είναι ψευδαίσθηση. Αν αφήσεις έναν αλγόριθμο να αντλήσει ότι πραγματικά συμβαίνει στο web, πώς θα αντιδράσει σε αυτό; Τι είδους συμπεράσματα θα βγάλει και τι θα παράξει;

– Μίλησες νωρίτερα για την μεγάλη πρόοδο στην τεχνητή γενική νοημοσύνη. Ωστόσο, λόγω οικονομιών κλίμακας, πολλές εταιρείες στρέφοντας στην περιορισμένη (Narrow) ΤΝ, επειδή έχει την ικανότητα να συγκεντρώνεται εξαιρετικά στην εκτέλεση μιας συγκεκριμένης λειτουργίας. Σου φαίνεται κάτι απ’ τα δύο λιγότερο επικίνδυνο; Βασικά, πιο χρηστικό;

Καταρχάς θεωρώ σημαντική τη νηφάλια, αποτελεσματική διαβάθμιση της επικινδυνότητας. Είναι πολύ σημαντικό η συζήτηση αυτή να μην τεθεί ούτε με τεχνολαγνικούς ούτε με τεχνοφοβικούς όρους. Αποτελεί, μαζί με την περιβαλλοντική κρίση, τη μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας, και βεβαίως πρέπει να εστιάσουμε στο πώς απαντώντας στη νέα αυτή πρόκληση θα επιτευχθούν οι αξιακοί στόχοι που επιθυμούμε.

Ο Νίκος Ερηνάκης (δεξιά) με τον συνεργάτη του Andro Γιάννη Σκορδά. (Φωτό: Yulia Koval για το Andro).

– Αφορά και το ποιοι αξιοποιούν κάθε είδος τεχνητής νοημοσύνης; 

Καταλαβαίνω ότι σε μια επιχείρηση, ακόμα και στην έρευνα, η μηχανική μάθηση είναι πιο φτηνή, πιο προσβάσιμη, και μπορεί να μας λύσει τα χέρια σε πολλά επίπεδα. Ο στόχος βεβαίως είναι να μετεκπαιδευτεί ο κόσμος της εργασίας και να μην έχουμε απώλεια θέσεων εργασίας αλλά αντιθέτως δημιουργία περισσότερων, και κυρίως η τεχνητή νοημοσύνη μέσω των διαφόρων μορφών μάθησης να αναλαμβάνει εργασίες που ούτως ή άλλως δεν έχουν ιδιαίτερους βαθμούς δημιουργικότητας ή πνευματικής/ψυχικής εκπλήρωσης κτλ.

Ωστόσο, μην ξεχνάμε τον διαχωρισμό ανάμεσα σε μηχανική (machine) και σε βαθιά (deep) μάθηση (learning). Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο αυτό το διάστημα είναι αν θα μπορούσαμε να ορίσουμε ένα τρίτο επίπεδο μάθησης, εκείνο της «ουσιώδους»  (essential) [sic] μάθησης. Σε αυτό το πλαίσιο θα έβλεπα μια μεγάλη αξιοποίηση αυτού του εργαλείου. Στην βαθιά μάθηση, αρχίζουμε και έχουμε αποτελέσματα στα οποία δεν θα πήγαινε το μυαλό μας να παράγουμε. Δεν είναι απλώς θέμα ταχύτητας, είναι εύρους καινοτομίας και πρωτοτυπίας.

Αν φτάναμε στην ουσιώδη μάθηση, θα ανοίγαμε ένα ολόκληρο νέο πεδίο, όπου θα μπορούσαν να συμβούν πραγματικά ενδιαφέροντα πράγματα. Έχουμε καλλιεργήσει μια νέα μορφή της πραγματικότητάς μας, από, αλλά και μέσα, στην υπάρχουσα πραγματικότητα. Μην ξεχνάμε ότι από κάποιο ορυχείο θα πρέπει να βγει και το υλικό από το οποίο θα δημιουργηθεί το κάθε τσιπάκι, η υλικότητα παραμένει — άρα και ό,τι αυτό συνεπάγεται σε επίπεδο γεωπολιτικής, παραγωγικών σχέσεων και δυνάμεων, εργασίας κτλ.

– Μια νέα αναγεννησιακή διάσταση στην τεχνητή νοημοσύνη, διεπιστημονική, γιατί είναι πολύ δύσκολο να αποκτήσεις αυτές τις γνώσεις στον ανθρώπινο χρόνο, και επειδή μπορεί να επεξεργαστεί αυτή την ποσότητα δεδομένων να παράγει κάτι ολοκαίνουριο, που μπορεί καν να μην μπορούμε να καταλαβαίνουμε. Να εκπλαγούμε!

Αυτό που θεωρώ έντονα ενδιαφέρον και πιο δυνητικά καρποφόρο είναι ότι θα είναι η πρώτη φορά που θα συνομιλούμε με μια έτερη μορφή νοημοσύνης, μέσω της οποίας θα διανοίγεται διαρκώς ένα νέο πεδίο καινοτομίας. Μέσω της ΤΓΝ θα μπορούσε μέχρι και να δημιουργηθεί ένα νέο πεδίο τέχνης, που να μην μπορεί να νοηματοδοτηθεί πλέον από εμάς και να μην παράγεται πλέον για εμάς — εδώ η κλασική συζήτηση περί αυτονομίας του αισθητικού και του καλλιτεχνικού πεδίου θα είναι πιο επίκαιρη από πότε, βάσει αυτού θα μπορούσε να υπάρξει εξωανθρώπινη αισθητική και καλλιτεχνική πρακτική, από τον αλγόριθμο για τον αλγόριθμο. Αυτή η διάδραση με μια εξωανθρώπινης πλέον μορφής γενική νοημοσύνη (ακόμα κι αν είναι δικό μας δημιούργημα), σκέψου πόσο θαυμαστά θα εμπλουτίσει ή/και θα αναταράξει τα δικά μας νερά.

– Η σχολή της Φρανκφούρτης με κύριο εκφραστή τον Αντόρνο, υπήρξε μια σχολή τεχνοφοβική. Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο σύγχρονος ρόλος της φιλοσοφίας σε μια τόσο τεχνοκεντρική εποχή;

Η φιλοσοφία ήταν πάντα χρήσιμη και απολύτως απαραίτητη. Ωστόσο, αυτή τη στιγμή ειδικά νιώθω ότι μέσα στις μεγάλες προκλήσεις που βιώνουμε η κοινωνία ευρύτερα στρέφεται ξανά προς έναν νοηματοδοτικό στοχασμό, αναρωτιέται σε πολλά διαφορετικά επίπεδα, από το οικολογικό ως το ψηφιακό, τι απαντήσεις, πιο ολιστικής φύσης, μπορούν να δοθούν. Όπως και σε πιο εξειδικευμένα πεδία που πρέπει να τεθούν οι σωστές ερωτήσεις και οι καρποφόρες κατευθύνσεις πολύ πιο άμεσα λόγω των τεχνολογικών αλμάτων. Στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών, οι εξελίξεις κυλούν πιο αργά από το πεδίο των τεχνολογικών· πρέπει να κερδηθεί ο χαμένος δρόμος, να δοθούν κανονιστικές οριοθετήσεις και οραματικές κατευθυντήριες – αλλιώς, μπορεί να επιβληθούν οι δυστοπικές φοβίες και η συνωμοσιολογία.

– Όσοι ασχολούνται με τα ανθρωπιστικά, τι προβλήματα πρέπει να λύσουν, ποιες είναι οι προκλήσεις;

Το πρώτο βήμα είναι το περιγραφικό μέρος, να κατανοήσουμε και αρθρώσουμε τι συμβαίνει. Δεν θέτουμε ακόμα τα σωστά ερωτήματα. Για μια ακόμα φορά, πρέπει να επιστρέφουμε πίσω στο βασικό φιλοσοφικό ερώτημα της οντολογίας, τι είναι το είναι. Ο ρόλος της φιλοσοφίας είναι να θέσει τις σωστές ερωτήσεις και έπειτα να τις διερευνήσει για να βρει πιθανές προτάσεις και κατευθύνσεις.

Τώρα που έχουμε μια έτερη μορφή νοημοσύνης, θα μας βοηθήσει να επανορίσουμε πιο συγκεκριμένα και ουσιωδώς τι είναι η συνειδητότητα, η δημιουργικότητα, η αυθεντικότητα, η αυτονομία κ.ά. Επιστρέφω διαρκώς στην αυθεντικότητα, γιατί ειδικά τώρα που έχουμε δημιουργήσει όλη αυτή τη τεχνητή πραγματικότητα ψηφιακής ετερότητας, θα αποδεικνύεται διαρκώς η πιο καθοριστική έννοια στην οποία θα αναζητούμε τη βάση των υπολοίπων, όπως βεβαίως και η ισο-αυθετικότητα και η συν-αυθεντικότητα. Αυτή πρέπει να είναι η βάση προτού καταλήξουμε σε ένα ρυθμιστικό πλαίσιο, ακόμα και στο βιοδίκαιο. Έπειτα, να προτείνουμε λύσεις ως οδοδείκτες για το προς τα πού πρέπει να κατευθυνθούμε. Να καλλιεργήσουμε μια κοσμοεικόνα που θα ενέχει τη ραγδαία εξέλιξη της ΤΝ και της ψηφιακότητας με όρους ευτοπίας και όχι ουτοπίας ή δυστοπίας. Ποιες όμως θα είναι οι κύριες κατευθύνσεις; Τι θα πρέπει να δημιουργήσουμε εκ νέου και τι αν προασπίσουμε; Σίγουρα την ελευθερία, την ισότητα, την αυθεντικότητα, την δικαιοσύνη, τον σεβασμό, την αλληλεγγύη κ.ά., δηλαδή, ένα συγκεκριμένο αξιακό σύστημα, που για να πραγματωθεί την επόμενη μέρα, χρειάζεται να προσφέρουμε την οραματική διάσταση από σήμερα.

«Βρισκόμαστε στην εποχή που φαινομενικά είναι δυνατή η μεγαλύτερη ποικιλότητα επιλογών, αλλά ταυτόχρονα επικρατεί μια έντονη ομογενοποίηση». (Φωτό: Yulia Koval για το Andro).

– Λειτουργείς σε αρκετούς χώρους, άρα είσαι ο πλέον κατάλληλος για να μας απαντήσεις ποιος αναζητά το ανθρώπινο πιο ουσιαστικά: Το πανεπιστήμιο, η τέχνη ή η πολιτική;

Παρότι φαίνεται να το προτάσσουν και οι τρεις χώροι ως κυρίαρχο πρόταγμα, κανένας δεν το επιτυγχάνει πλήρως, και δεν θα μπορούσε άλλωστε, με τον ολιστικά ουσιώδη τρόπο που χρειάζεται για να απαντήσουμε στις μεγάλες προκλήσεις της εποχής. Απαιτείται συνδυασμός πεδίων και σύζευξη δυνάμεων — είναι σημαντικό η συστηματική επιστημονική γνώση, ο πολιτικός στοχασμός, καθώς και η καλλιτεχνική πρακτική να δημιουργήσουν ένα πεδίο διάδρασης. Όχι μόνο διεπιστημονικότητα και διακαλλιτεχνικότητα, αλλά και «διεπιστημονικοκαλλιτεχνικότητα» [sic], δηλαδή συνδυασμός διαφορετικών επιστημών με διαφορετικές μορφές τέχνης. Πρώτα απ’ όλα να κατανοήσουμε την πραγματικότητα, τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή,  να την αρθρώσουμε με απλό και αξιοποιήσιμο τρόπο, και έπειτα να την μετασχηματίσουμε προς έναν συγκεκριμένο στόχο.

Για εμένα αυτός ο στόχος δεν μπορεί να είναι άλλος από την πραγμάτωση, αλλά και την περαιτέρω ανάπτυξη, της ανθρωπινότητάς μας, του αυθεντικά ανθρώπινου βίου, με την έννοια ότι πρέπει να μιλήσουμε ξανά για την αυθεντικότητα μέσα από τη δημιουργικότητα. Αν λοιπόν δεν βασιστούμε στην ποιητική μας διάσταση, και δεν αναρωτηθούμε πώς μπορούμε να κατοικήσουμε τόσο τον υλικό όσο και τον ψηφιακό κόσμο ποιητικά, πώς θα συγκροτήσουμε και τα σωστά ηθικοπολιτικά προτάγματα για να τον διαμορφώσουμε και υπερασπιστούμε; Προς αυτή την στόχευση οι αξίες που απαιτούνται είναι συγκεκριμένες: ισοελευθερία, αυθεντικότητα, αυτονομία και δημιουργικότητα.

– Θεωρείς πως είναι δύσκολο να ορίσουμε το ποιος είναι απέναντι; Κάθε τεχνολογική επανάσταση γκρέμιζε μια καθεστηκύια τάξη, τώρα μπορείς να την εντοπίσεις;

Εδώ τίθεται το κλασικό ζήτημα συσχέτισης μεταξύ ιδεών και πρακτικής, αλλά και κυρίως το ζήτημα των υποκειμένων. Από ποιους, για ποιους, με ποιους; Πιο συγκεκριμένα όμως, ποιοι είναι αυτοί που μπορεί να προκαλέσουν μια διάσταση αδικίας που πρέπει να ελεγχθεί και ανατραπεί; Χωρίς να το λέω τεχνοφοβικά, για μένα είναι προβληματικό να υπάρχει τόσο μεγάλη συγκέντρωση του κεφαλαίου της πληροφορίας (του σημαντικότερου κεφαλαίου της εποχής μας) σε τόσο λίγα πρόσωπα διεθνώς και μάλιστα να λειτουργούν για πρώτη φορά εντελώς υπερεθνικά. Από τη Meta ως την Χ, λειτουργούν σε ένα πεδίο που μέχρι στιγμής δεν μπορεί να λαμβάνει χώρα η ρύθμιση και η λογοδοσία που θα οφειλόταν ως προς την κοινωνία. Αν δεν υπάρξουν διεθνείς οργανισμοί με πραγματική όμως ισχύ που θα προκύπτουν από δημοκρατικά εκλεγμένα πρόσωπα, τότε θα έχουμε σημαντικό δημοκρατικό έλλειμμα πολύ σύντομα.

– Το λάθος είναι ότι περιμένουμε το facebook να λειτουργεί σαν διεθνής οργανισμός για να μας προστατέψει από τα ίδια του τα κίνητρα.

Πες ότι κάποιος από όλους αυτούς είναι ένας πεφωτισμένος άνθρωπος αναγεννησιακού τύπου με ισχυρές ανθρωπιστικές ευαισθησίες, και πάλι είναι πολύ σημαντικό για ένα δημοκρατικό πολίτευμα, να ξέρουμε ότι τουλάχιστον κάποια από τα πρόσωπα που ελέγχουν αυτές τις καταστάσεις είναι και δημοκρατικά εκλεγμένα (ακόμα κι αν τόσο συχνά εκλέγουμε πρόσωπα κατώτερα των περιστάσεων). Δεν υποστηρίζω να εκλέγουμε όλους τους CEO των κορυφαίων εταιριών, αλλά να υπάρχουν στις διοικήσεις εταιρειών και σε διεθνείς οργανισμούς, δημοκρατικά εκλεγμένα πρόσωπα. Μια ενδυνάμωση της ισχύος της θέσης του πολίτη. Να υπάρξουν τρόποι να στηρίζονται και να εκφράζονται τα συμφέροντα από τα κάτω· στο παρόν είναι μόνο top down χωρίς λογοδοσία. Στη διαμόρφωση της πολιτικής, στον στρατηγικό σχεδιασμό να υπάρχει μεγαλύτερη διαφάνεια και πιο ισχυροί ελεγκτικοί μηχανισμοί. Στη συγχρονία τίθενται οι βάσεις για ένα αχαρτογράφητο πεδίο που όταν όμως πάρει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση θα είναι πάρα πολύ δύσκολο να αλλάξει, παρά μόνο αν προκύψουν πολύ έντονες ρήξεις.

– Εμείς είμαστε που εκπαιδεύουμε τα μοντέλα.

Για να εξασφαλίσουμε τα παραπάνω και στον ψηφιακό κόσμο, πρέπει να έχουμε λόγο για το πώς θα διαμορφωθεί η κοσμοεικόνα μας για το μέλλον. Αν αποτύχει, ας έχουμε τουλάχιστον ευθύνη όλοι — να μην οικοδομείται από τους λίγους για τους πολλούς, ώστε να χωρέσει εντός της η ποικιλότητα (προτιμώ τον όρο «ποικιλότητα», ως πιο συγκροτητικό και ενωτικό, από τον πιο ανταγωνιστικό, ατομικιστικό όρο «διαφορετικότητα»).

– Εσύ ως ποιητής και ως άνθρωπος που δίνει βάρος σε κάθε λέξη που διαλέγει, ακόμα κι αν χρειάζεται να την ορίσεις, όταν ακούς όρους να χρησιμοποιούνται λανθασμένα και να αναπαράγονται μαζικά, πώς νιώθεις;

Δύσκολα, γιατί καταλαβαίνω ότι αν χαθεί το παιχνίδι της γλώσσας, οι επιπτώσεις θα είναι καθοριστικές. Ήδη, οδεύουμε σε ένα μετα-προγλωσσικό στάδιο. Διότι μέσα στην ψηφιακότητα, η εικόνα υπερ-κυριαρχεί σε πολλά επίπεδα έναντι του λόγου. Παρατηρεί κανείς, ακόμα και στα social media, ότι ο λόγος διαρκώς υπαναχωρεί και δίνει τη θέση του στην σταθερή ή κινούμενη εικόνα που συνήθως στερείται του όποιου νοήματος. Είτε από ανία είτε από αμηχανία, χρησιμοποιούμε διαρκώς emoji, αφηρημένες αναπαραστάσεις εκφράσεων cliche συναισθημάτων — ενώ η καθημερινότητά μας γίνεται όλο και πιο απαιτητική ζητώντας άμεσα επανανοηματοδότηση, είναι σαν τα εργαλεία μας για να την περιγράφουμε να γίνονται όλο και πιο προγλωσσικά. Δεν μπορούμε να αρθρώσουμε και να λεκτικοποιήσουμε αυτό που πραγματικά αισθανόμαστε, δεν αναγνωρίζουμε τις λεπτές αποχρώσεις.

– Πώς κάποιος μπορεί να ορίσει το γούστο του στην υπερ-πραγματικότητα του ψηφιακού κόσμου να είναι αυθεντικός και αυτόνομος, όταν ο αλγόριθμος κάνει reinforced learning;

Είναι όλο το περιβάλλον ετεροκατασκευασμένο. Βρισκόμαστε στην εποχή που φαινομενικά είναι δυνατή η μεγαλύτερη ποικιλότητα επιλογών, αλλά ταυτόχρονα επικρατεί μια έντονη ομογενοποίηση. Οι αφετηριακές συνθήκες και η τελική στόχευση, το να «επικοινωνηθώ» ναρκισσιστικά ή να παίξω ένα ρόλο, να υπάρξω όχι ως το είναι μου αλλά ως η επιτέλεση (performance) του είναι μου, είναι απολύτως ομογενοποιημένα, επειδή οι ανάγκες μας, οι επιθυμίες, οι σκέψεις μας, κεντρικά προσανατολίζονται προς μια πολύ συγκεκριμένη κατάσταση, εκείνη του φαίνεσθαι. Θα μου πεις, παλαιότερα το «είναι» απλώς πλημμύριζε την κοινωνική πραγματικότητα; Όχι, αλλά υπήρξε αυτή η μετάβαση που βλέπουμε σταδιακά, από το είναι τελικά μόνο στο πράττειν και μετά μόνο στο έχειν και τώρα μόνο στο φαίνεσθαι, δεν έχει σημασία πια ούτε καν τι είσαι, τι πράττεις ή τι έχεις, μόνο το φαίνεσθαι. Γι’ αυτό ο νοηματοδοτικός λόγος, ο ενοποιημένος δημιουργικός λόγος, η στοχαστική ποίηση και ο ποιητικός στοχασμός, δεν μπορούν παρά να αποτελούν την κύρια δίοδο προς το ξέφωτο μιας ανανεωμένης, εμπλουτισμένης, συναρπαστικής ανθρωπινότητας τόσο της συγχρονίας όσο και του μέλλοντός μας.

«Χωρίς να το λέω τεχνοφοβικά, για μένα είναι προβληματικό να υπάρχει τόσο μεγάλη συγκέντρωση του κεφαλαίου της πληροφορίας (του σημαντικότερου κεφαλαίου της εποχής μας) σε τόσο λίγα πρόσωπα διεθνώς». (Φωτό: Yulia Koval για το Andro).

– Στον πρόσφατο τόμο που κυκλοφόρησε συνυπογράφεις με την Λ. Κατσανούλη ένα άρθρο με τίτλο «Ελευθερία, Εξουσία και ο Υπερ-Πραγματικός Κόσμος». Εντάξει οι δυο πρώτοι όροι είναι λίγο πολύ γνωστοί, μπορείς να μας περιγράψεις τι είναι o υπερ-πραγματικός κόσμος που βιώνουμε;

Δεν είναι υπερβολή να υποστηρίξουμε ότι πλέον η πραγματικότητά μας είναι διττής μορφής: από τη μια, φυσική και υλική, από την άλλη ψηφιακή και επαυξημένη. Για την ώρα, η υλική πραγματικότητα επηρεάζει περισσότερο την ψηφιακή υπερπραγματικότητα, αλλά αρκετά σύντομα πιστεύω θα ισχύει το αντίστροφο. Αν δεν προσεγγίσουμε ανθρωπιστικά αυτές τις δύο μορφές ως μέρη της ίδιας πραγματικότητας, ως συγκοινωνούντα δοχεία, τότε οι τεχνολογικές εξελίξεις θα μας προσπεράσουν, και η εποχή μας θα λάβει μια δυστοπική κατεύθυνση. Δημιουργήσαμε μια νέα μορφή νοημοσύνης και, ίσως, δημιουργικότητας. Αυτό επαναδημιουργεί κι εμάς με έναν τρόπο. Πρέπει να δώσουμε ξανά έμφαση στο ουσιώδες περιεχόμενο που είναι ικανό να νοηματοδοτεί, όχι στο περιτύλιγμα ασημαντότητας, και να επανορίσουμε, να συναποφασίσουμε τι είναι και, κυρίως, τι θα θέλαμε να είναι η ανθρωπινότητα.

– Στην ποιητική συλλογή «Ανάμεσα σε όσα πέφτει η σκιά», υπάρχει μια ενότητα με τον παράδοξο τίτλο «η μόνη μυθική εποχή είναι το μέλλον» που θα ήθελα να εξηγήσεις.

Αποτελεί τίτλο της πρώτης ενότητας και μέρος του πρώτου δίστιχου του πρωταρχικού ποιήματος, αυτού που αποκαλώ μηδενικό ποίημα, με τίτλο «Το Πέμπτο Σφυρί» (αναφορά στη διονυσιακή παραφωνία ως προς τις πυθαγόρειες αρμονίες). Το δίστιχο έχει ως εξής: «Το ιερό κρύβεται στο νέο / η μόνη μυθική εποχή είναι το μέλλον.»

Δεν υπήρξα ποτέ μαρξιστής, ως αφετηριακή συνθήκη με ενδιαφέρει η προ-μαρξική προοδευτική και αριστερή σκέψη του διαφωτιστικού φιλελευθερισμού και κατ’ επέκταση του ελευθεριακού ρομαντισμού. Ωστόσο, έχω μελετήσει την περίοδο των παρισινών χειρόγραφων του πρωίμου Μαρξ, και λίγα χρόνια πιο μετά γράφει πως: «η κοινωνική επανάσταση δεν μπορεί να αντλήσει την ποίησή της από το παρελθόν, παρά μόνο από το μέλλον». Αυτό το συγκράτησα. Η εποχή μας θα έλεγα ότι περισσότερο εστιάζει σε μια φαντασιακή νοσταλγία του παρελθόντος, ακόμα και στις lifestyle μόδες συνέχεια αναζητούμε το ουσιώδες στο παρελθόν, ως εάν να είμαστε πεπεισμένοι για το πόσο κάλπικο είναι το παρόν μας και πόσο περισσότερο κάλπικο θα είναι το μέλλον μας. Μετά την ατομικιστική, ιδιοτελή, εργαλειακή, αυτοαναφορική, ναρκισσιστική (και πολλά άλλα) απομάγευση του κόσμου, σε μια εποχή όπου κυριαρχεί το κενό θέαμα και η εικόνα που στερείται νοήματος, απουσιάζει ηχηρότατα η έννοια του μύθου και του ιερού (όχι από το παρελθόν αλλά από το μέλλον) — προφανώς δεν το εννοώ σε επίπεδο υπερφυσικών διαστάσεων, αλλά με την έννοια της συλλογικής προταγματικής αφήγησης ως νοηματοδοτικής ελπίδας.

Η εποχή μας, μέσα στο υπαρξιακό της αδιέξοδο, έχει ανάγκη μια επαναμάγευση του κόσμου, με όρους μέλλοντος και με την έννοια μια ουσιώδους, καινοτομικής νοηματοδότησης που θα βασίζεται σε μια ολιστικά δημιουργική, και άρα αυθεντική, οραματική προταγματικότητα μετασχηματισμού. Αυτή θα μπορούσε να είναι οικοφιλική και τεχνοφιλική που όμως να οριοθετείται και να εμπλουτίζεται παράλληλα από τα κυρίαρχες πτυχές της ανθρωπινότητάς μας: ισοελευθερία, αυθεντικότητα, αυτονομία και δημιουργικότητα.

Διαβάστε ακόμα: συνέντευξη με τον Φαίδωνα Παπαμιχαήλ, τον οσκαρικό σκηνοθέτη που διαπρέπει στο Χόλιγουντ.

TAGS :
AI γνώση καθηγητής Νίκος Ερηνάκης τεχνητή νοημοσύνη φιλόσοφος

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook