Στην ακροθαλασσιά

Προκόπης Βασιλειάδης, Εμμανουήλ Βουρέκας, Περικλής Σακελλάριος. Συνεργάτης: Νίκος Χατζημιχάλης. Μεγάλη ακτή Βουλιαγμένης, 1958-1962.

«Στην ακροθαλασσιά το καλοκαίρι με τα γραμμόφωνα/ Οι άλλοι άνθρωποι φροντίζουν τις δουλειές τους/ Ατέλειωτα χαρτιά παιδιά που μεγαλώνουν/ Γυναίκες που γερνούνε δύσκολα […] Και σας μιλώ γι αυτόν γιατί δεν βρίσκω τίποτα/ Που να μην το συνηθίσατε/ Προσκυνώ»

Γιώργος Σεφέρης, «Αφήγηση», Ημερολόγια Καταστρώματος Α’, 1940

1.
Όλο και περισσότεροι μιλούν τελευταία για μια ηθική επαναφορά της αρχιτεκτονικής. Τι μπορεί να σημαίνει κάτι τέτοιο σήμερα; Πώς επαναπροσδιορίζεται η αρχιτεκτονική σε αυτήν την περίοδο της δριμείας κρίσης και αμφισβήτησης που έχει στο επίκεντρό της το ζήτημα της οικονομίας; Γύρω από αυτόν το νόμο του οίκου, γύρω από αυτήν την οικονομία της αρχιτεκτονικής περιστρεφόμαστε και, κατά κάποιον τρόπο, προσπαθούμε να αντιληφθούμε τις διαταραχές και τους αναπροσανατολισμούς της.

Όσοι διασχίσαμε το καλοκαίρι διάφορες περιοχές της Ελλάδας αναπαρήγαμε διάφορα ερωτήματα, ανάμεσα στα οποία και εκείνο το οποίο μοιάζει να αναδεικνύεται σε μακροχρόνιο βραχνά: Με ποιον τρόπο η σύγχρονη αρχιτεκτονική συνδέεται με την τοπικότητα, την τοπογραφία και, εν πάση περιπτώσει, με την έννοια του τόπου; Η απάντηση στην καλύτερη περίπτωση είναι επιφυλακτική, αν όχι εντελώς αρνητική. Τα παραδείγματα αφθονούν. Ο τόπος καθίσταται στις μέρες μας –για λόγους που γνωρίζουμε‒ μια μείζων έλλειψη, μια παρατεταμένη εκκρεμότητα.

Ένα πρώτο ερώτημα που ανακύπτει εδώ: Η τοπικότητα είναι ένα θεμέλιο της αρχιτεκτονικής που αποχαιρετούμε, ή μήπως βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια υβριδική έννοια του τόπου που πρέπει να αρχίσουμε να επεξεργαζόμαστε; Θέλω να πω ότι το έλλειμμα του τοπικού μπορεί να είναι απότοκο της προϊούσας παγκοσμιοποίησης και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος, αλλά και να σηματοδοτεί μια νέα, διαφεύγουσα και διαφοροποιημένη, σχέση μαζί του. Ο τόπος αποκτά τα χαρακτηριστικά ενός συμπτώματος.

Νομίζω ότι αυτό παραμένει το εξακολουθητικό στοίχημα της αρχιτεκτονικής: Να είναι σύγχρονη και σε διάλογο με το κοινωνικό και εδαφικό τοπίο όπου οικοδομείται. Κατά ένα περίεργο τρόπο, όσο πιο πολύ το κατορθώνει αυτό, τόσο πιο διεθνής γίνεται. Πείτε την αινιγματική, πείτε την αλλεργική ή ψυχαναγκαστική, η σχέση με τον τόπο είναι πάντοτε δεσπόζουσα. Ό,τι και να κάνει η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να ξεφύγει από τον τόπο. Ακόμη και η άρνηση του τόπου συστήνει τόπο, είναι τόπος.

2.
Μήπως όμως ήρθε η ώρα για ένα είδος «απο-ιδιωτικοποίησης» της αρχιτεκτονικής; Ενώ μέχρι πριν από λίγα χρόνια το ενδιαφέρον ήταν επικεντρωμένο στο μεμονωμένο κτήριο-αριστούργημα και στον κομψό κόσμο των μορφών μιας κοινωνίας η οποία αποστρέφονταν το παρελθόν της, σήμερα παρατηρούμε μια διεύρυνση του ενδιαφέροντος για το δημόσιο χώρο, που ‒για να χρησιμοποιήσω έναν νεότερο όρο‒ συμπεριλαμβάνει ό,τι αποκαλούμε «κοινά» (commons): κοινούς πόρους και κοινά αγαθά.

Τόσα χρόνια η κυρίαρχη ελληνική αρχιτεκτονική κουλτούρα είχε εξιδανικεύσει την ιδιωτική μονοκατοικία, το φαντασιακό της έπαυλης σ’ ένα ειδυλλιακό ηλιοβασίλεμα. Είχε πιστέψει, με κάποιο ναρκισσισμό, ότι αυτό ήταν το ύψιστο κατόρθωμά της, περιθωριοποιώντας έτσι έργα που αφορούσαν την κοινωνική και παραγωγική δομή.

Σήμερα, ωστόσο, εμφανίζεται μια αλλαγή παραδείγματος, μια μετατόπιση του πεδίου. Εκείνο που κλονίζεται συθέμελα είναι η εξιδανίκευση του οίκου, η εξιδανίκευση του φαντασιακού της μονοκατοικίας και της ιδεολογίας που μια τέτοια προτεραιότητα προήγαγε. Και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το παραδοξολόγημα ότι αυτός ο κλονισμός είναι αποτέλεσμα της σοβούσας κρίσης, που στο επίκεντρό της βρίσκεται ακριβώς η οικο-νομία, δηλαδή ο ίδιος ο νόμος του οίκου. Αυτή τη θεματική τη βλέπουμε πια να αποχωρεί, σχεδόν να απαξιώνεται στη συνείδησή μας, κάνοντας μερικούς, θαρρείς, να υιοθετούν μια «εργασία πένθους» απέναντί της. Σταδιακά, αποκτούν προβάδισμα θέματα δημόσιου ή κοινωνικού ενδιαφέροντος και όχι η εικονογραφία ενός ψευδούς ευδαιμονισμού, που συνεπήρε ακόμα και καλλιεργημένους νεότερους αρχιτέκτονες τις δεκαετίες που πέρασαν.

Δημήτρης Τσακαλάκης. Συνεργάτες: Γ. Σπυριδάκης, Γ. Δασκαλάκης, Θ. Μπιμπίσης, Π. Καραμανέα. Μελέτη ανάπλασης της Πλατείας Σχίσματος Ελούντας, 2012.

3.
Όποιος παρατηρήσει τα δημοσιεύματα ή τις εκθέσεις της αρχιτεκτονικής τα προηγούμενα χρόνια, θα δει πως σε μεγάλο βαθμό είχαν να κάνουν με αυτό το είδος της ευτελούς πολυτέλειας που αποχαιρετούμε. Ενώ, αντίθετα, σήμερα επανέρχονται προβληματισμοί και θεματικές που έχουν να κάνουν ακόμη και με την ίδια τη σχέση μας με την ακτογραμμή, τις λουτρικές εγκαταστάσεις και τη θάλασσα, άρα και με αυτό που με αμφιρρέπεια και συχνά απαξίωση αποκαλούμε «τουρισμό».

Απέναντι σε αυτό το ζωτικό πεδίο δεν διαθέτουμε ικανοποιητικά επεξεργασμένους τρόπους και εργαλεία σχεδιαστικής παρέμβασης. Για παράδειγμα, πώς σχεδιάζουμε μια ακτή που φιλοξενεί έναν μεγάλο αριθμό τουριστών, παραθεριστών και λουομένων; Μέχρι τώρα λέγαμε ότι δεν πρέπει να συνωστίζεται πολύς κόσμος, αλλά να διασκορπίζεται σε μικρότερες ακτές και ψαροχώρια, σε μορφές εναλλακτικού τουρισμού. Ωστόσο, ένα μεγάλο πλήθος εξακολουθεί να επισκέπτεται και να συνωστίζεται στις πλαζ, προκαλώντας εκτεταμένες περιβαλλοντικές μεταβολές. Τι κάνει η αρχιτεκτονική σε αυτήν την περίπτωση; Λέει ότι δεν την ενδιαφέρει; Παραμένει εγκλωβισμένη στα σχεδιαστικά εργαλεία της δεκαετίας του 1950 (αναφέρομαι στις γνωστές μελέτες των Π. Βασιλειάδη, Εμμ. Βουρέκα, Π. Σακελλάριου, αλλά και του Άρη Κωνσταντινίδη); Ή ασχολείται με ένα τέτοιο δύστροπο θέμα; Αναμετριέται, δηλαδή, με το «απωθημένο» και το «κακό», ας το πούμε έτσι; Προσπαθεί να το επεξεργαστεί σχεδιαστικά και να το επαναδιατυπώσει. Δεν βρίσκω άλλο δρόμο εκτός από αυτόν.

Αξίζει να δοκιμάσουμε να μεταφέρουμε εδώ εκείνο που λέει η ψυχανάλυση για τέτοιου είδους απωθήσεις. Απωθώντας για δεκαετίες ένα τέτοιο πεδίο του σχεδιασμού αποφύγαμε να αντιμετωπίσουμε το παρόν του. Ό,τι όμως δεν αντιμετωπίζεται παραμένει λανθάνον και αναπόφευκτα μια μέρα θα αναδυθεί με παθολογική μορφή. Τα αποτελέσματα είναι διακριτά από όλους. Το ελληνικό τοπίο αποκτά τα χαρακτηριστικά ενός συμπτώματος.

4.
Οι περισσότερες από τις δημόσιες πολιτικές ένταξης στο τοπίο που ακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια συνοδεύτηκαν από μια συσσώρευση αποτυχιών, οδηγώντας συχνά σε αδιέξοδο. Γι αυτό είναι επιτακτική η ανάγκη επαναφοράς μιας μεγαλύτερης κλίμακας του σχεδιασμού. Είμαι της γνώμης ότι η ελληνική αρχιτεκτονική ‒εξαιρώντας ορισμένα γνωστά εγχειρήματα της δεκαετίας του 1960‒ διακατέχονταν από μια αμηχανία, από μια δυσκολία και ένα άγχος στην επεξεργασία σχεδιαστικών προτάσεων μεγάλης κλίμακας. Πρότεινε πληθώρα εκδοχών για μια σειρά αρχιτεκτονικούς τύπους, όπως της μονοκατοικίας και της πολυκατοικίας, αλλά δεν μπορούσε να φανταστεί και να προτείνει αναγνωρίσιμους τύπους και αποδεκτές μορφές για συγκροτήματα οικισμών και ευρύτερα σύνολα.

Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι σοβούσαν κάποιες διαφωνίες σε αυτά τα ζητήματα, αλλά περισσότερο νομίζω ότι είχαμε να κάνουμε με μια ριζωμένη ιδεολογική προτίμηση του επιμέρους, τη γοητευτική ασφάλεια του μικρού και την απώθηση του «γενικού», που εντέλει ταυτίζεται με τις αντιλήψεις και τις προκαταλήψεις που έχουμε για την πόλη. Πρόκειται για μια μείζονα εκκρεμότητα που μας ακολουθεί μέχρι σήμερα. Πώς παρεμβαίνουμε σε μια μεγάλη και δημοφιλή ακτή που δεν έχει αμελητέο αριθμό τουριστών και, επίσης, πώς επεμβαίνουμε σε ευρύτερα σύνολα, σε δημόσιους χώρους και στις ιστορικές περιοχές των ελληνικών πόλεων;

Η επανεκκίνηση αυτού του διαλόγου μπορεί να αποδειχθεί ένα από τα πιο κρίσιμα και επείγοντα ζητήματα.

TAGS :
αρχιτεκτονική

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook