Μαρκήσιος Ντε Σαντ: ένας σκοτεινός προφήτης της επιθυμίας

Ο Σαντ ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένας κοινός πορνογράφος.

Βουτηγμένος σε έμμονες σκέψεις, με το σώμα του να δονείται από ερωτόπληκτους σπασμούς που δεν γινόταν να εκτονωθούν όντας κλεισμένος στο πνιγηρό κελί της Βαστίλης, ο Μαρκήσιος ντε Σαντ αποφασίζει το 1783 να γράψει κάποια από τα πιο πυρετώδη γράμματα της ζωής του με αποδέκτη τη γυναίκα του.

Οι λέξεις του μυρίζουν παράνοια, το ύφος του είναι εξομολογητικό, σχεδόν οδυνηρό μέσα στην ειλικρίνειά του. Κάποια στιγμή της γράφει: «Ή σκοτώστε με ή δέξου με όπως είμαι, γιατί δεν θα αλλάξω». Aυτό ήταν το credo του: δεν μπορούσε παρά να ακολουθήσει τη μόνη θρησκεία που γνώρισε επί της γης. Αυτή της σάρκας και της επιθυμίας.

Ο πιο ακραίος συγγραφέας του 18ου αιώνα, αρκετά παραγνωρισμένος ακόμη και σήμερα, δεν υπήρξε μόνο ένας ζηλωτής του ακραίου ερωτισμού, αλλά και ένας ακραιφνής ελευθεριακός. Ακόμη και μέσα στη φυλακή (για την ιστορία εξέτισε 11 χρόνια ποινή φυλάκισης και τον απελευθέρωσε η  Γαλλική Επανάσταση) δεν κάμφθηκε το ηθικό του ούτε σκέφτηκε να αποκηρύξει τις αρχές του.

Οποιαδήποτε απόκλιση από την πραγματική του φύση ισοδυναμούσε, για τον Μαρκήσιο, με θάνατο. Αιώνες μετά, ο Σαντ εξακολουθεί να είναι συνώνυμος (μόνο) του ακραίου ερωτισμού, εκεί που ο πόνος συναντάει την ηδονή και ο ίμερος εκπορεύεται από κάθε αιχμή, τραύμα, ερύθημα και γδάρσιμο.

Οπως συμβαίνει πάντα σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ο μύθος (όχι ολότελα επινοημένος) ξεπερνάει τον άνθρωπο. Ισως αξίζει να δούμε το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο ανδρώθηκε ο Μαρκήσιος για να κατανοήσουμε πλήρως και την περσόνα του.

Ήταν αριστοκράτης, αλλά και σκληροπυρηνικός αριστερός εκπρόσωπος στο Εθνικό Συνέδριο κατά τη Γαλλική Επανάσταση.

Ο 18ος αιώνας για τη Γαλλία (αλλά και τις Ηνωμένες Πολιτείες) είναι ταυτισμένος με τον Διαφωτισμό που κατέληξε να σημαίνει τη νίκη της λογικής, του ορθολογισμού, της επιστήμης και του ανθρωπισμού. Μια προσεκτική ματιά, όμως, θα μας δείξει πως αυτή δεν είναι ολόκληρη η ιστορία.

Αναμφίβολα, ο Σαντ υπήρξε μια φιγούρα του Διαφωτισμού. Θαύμαζε με πηγαίο τρόπο τον Ζαν Ζακ Ρουσό (ζητούσε με λυγμούς από τους δεσμοφύλακές του να του επιτρέψουν μέσα στο κελί να διαβάζει τα πονήματά του κι αυτοί του το αρνούνταν), ωστόσο ήταν εκείνος που έριξε το πρώτο ράπισμα στη λογική και τον ορθολογισμό. Τάχθηκε υπέρ της εξέγερσης, του αντιανθρωπισμού και της ακρότητας.

Πώς να εξηγήσει κανείς τη στάση του; Το σίγουρο είναι ότι ο Donatien Alphonse François de Sade (γεννήθηκε σαν σήμερα 2 Ιουνίου 1740) ήταν ένας εξαιρετικά περίπλοκος άνθρωπος. Ήταν αριστοκράτης, αλλά και σκληροπυρηνικός αριστερός εκπρόσωπος στο Εθνικό Συνέδριο κατά τη Γαλλική Επανάσταση, ο οποίος απαρνήθηκε τον τίτλο του κατά τη διάρκεια της Βασιλείας του Τρόμου.

Να κάτι που δεν είναι ευρέως γνωστό: έγραψε μερικά από τα πιο προκλητικά μυθιστορήματα που έχει συνθέσει ποτέ συγγραφέας, αλλά και μειλίχια και συμβατικά έργα που δεν ήταν καθόλου άσεμνα. Και φυσικά, είχε έντονο γούστο για πιο σκληρές μορφές σεξουαλικής επαφής: πρακτικές που τώρα φέρουν το όνομά του, αλλά που όπως δείχνει μια έστω και πρόχειρη μελέτη της λογοτεχνίας του 18ου αιώνα, δεν ήταν ακριβώς μοναδικές για την εποχή.

Όπως παρατήρησε κάποτε ο Michel Foucault, ο μεγάλος ιστορικός της σεξουαλικότητας, ο σαδισμός δεν είναι «μια πρακτική τόσο παλιά όσο ο έρωτας», αλλά μάλλον «ένα τεράστιο πολιτιστικό γεγονός που εμφανίστηκε ακριβώς στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα».

Το χειρόγραφο του μυθιστορήματος «120 μέρες στα Σόδομα» (φωτογραφία: Martin Bureau/AFP).

Όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσό πριν από αυτόν, ο Σαντ έγραψε μυθιστορήματα που έπρεπε να διαβαστούν με δύο τρόπους ταυτόχρονα: ως ψυχαγωγικά, αλλά και ως φιλοσοφικές πραγματείες. Ακόμη και στην πιο εξωφρενική του κατάσταση, ο Σαντ δεν ήταν πραγματικά ένας πορνογράφος.

Αρκεί να θυμηθούμε πώς ξεκινάει το μυθιστόρημα του «120 μέρες στα Σόδομα». Περιέχει ατέλειωτες λίστες με τεμαχισμούς, κατάγματα, πυρπολήσεις, αφαιμάξεις και θάνατο. Τίποτα από όλα αυτά δεν παρατίθεται για να ακμάσει η σεξουαλική ορμή.

Ακόμη και το καλύτερο μυθιστόρημά του, το Justine, με ήρωα έναν ελευθεριακό ιερέα που επιθυμεί να μολύνει ένα κορίτσι, σκανδάλισε τη γαλλική κοινωνία όχι για οποιαδήποτε πορνογραφική υπερβολή, αλλά για το κατάμαυρο ηθικό του όραμα. Για τον Σαντ, η κακοποίηση άλλων ανθρώπων δεν είναι απλώς αποδεκτή, αλλά θετική και ενάρετη.

Λιθογραφίες του Σαλβαδόρ Νταλί εμπνευσμένες από τον Μαρκήσιο ντε Σαντ.

Είναι, λοιπόν, ένας κακοποιητής που βαφτίζει την αναλγησία του δημιούργημα; Στην πραγματικότητα, ο Σαντ παίρνει την κατηγορηματική επιμονή του Καντ ότι οι άνθρωποι πρέπει να κάνουν το καθήκον τους και την διέστρεψε.

Για τον Σαντ, αληθινή ηθική είναι να ακολουθείς τα πιο σκοτεινά και καταστροφικά πάθη σου μέχρι τους πιο μακρινούς δυνατούς σκοπούς, ακόμη και σε βάρος μιας ανθρώπινης ζωής. Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, όχι, δεν ήταν τα μαστίγια το πρώτιστο όργανο τέλεσης των παθών του. Αυτά τα έβρισκε ευτελή και ικανά να κορέσουν τον πόθο ενός αρχάριου.

Αν και υπήρξε αμείλικτος αντίπαλος της θανατικής ποινής, ο Σαντ δεν είχε κανένα ιδιαίτερο πρόβλημα με την έννοια της δολοφονίας.  Το να σκοτώνεις έναν άντρα με πάθος ήταν ένα πράγμα και το να εκλογικεύεις τον φόνο με νόμο ήταν κάτι άλλο, εντελώς βάρβαρο. Αντίφαση; Μα, για τον Σαντ μιλάμε.

Για εκείνον, οι άθλιες και σκληρές επιθυμίες δεν είναι παρεκτροπές. Είναι θεμελιώδεις, ακόμη και συστατικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης. Ιδού μια αντίθετη άποψη που εξέφρασε από τους άλλους Διαφωτιστές. Ολες οι λογικές ικανότητες του ανθρώπου είναι μόνο ένα υπομέρος των βαθιά ριζωμένων επιθυμιών του ανθρώπου.

Σκηνή από την ταινία Justine (1969, σκηνοθεσία: Jesús Franco).

Τούτου σημαίνει πως κατά τον Σαντ, ο άνθρωπος διέπεται από τις επιθυμίες του με μεγαλύτερη σφοδρότητα από όση μπορεί να του προσφέρει η λογική. Η ευγένεια είναι απάτη. Η σκληρότητα είναι φυσική. Η ανηθικότητα είναι η μόνη ηθική, η κακία η μόνη αρετή.

Θεωρίες επί θεωριών; Ο Σαντ δεν έγραψε απλώς in extremis, έζησε in extremis. Απόδειξη πως για τις πράξεις και τις απόψεις του πέρασε το ένα τρίτο της ζωής του στη φυλακή ή σε κάποιο τρελοκομείο.

Τα βιβλία του απαγορεύτηκαν αμέσως μετά τον θάνατό του, το 1814. Aυτό, όμως, δεν κατασίγασε την επιρροή του. Αντίθετα, θα έλεγε κανείς πως το σκοτεινό ηθικό όραμά του εξαπλώθηκε με γεωμετρική πρόοδο. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Φρανσίσκο Γκόγια, όταν δεν ζωγράφιζε διακριτικά σατιρικά πορτρέτα της ισπανικής βασιλικής οικογένειας, αφοσιωνόταν σε παραλογισμένους πίνακες όπου η σκληρότητα θριάμβευσε επί της αρετής και η ανοησία υπερίσχυε του ορθολογισμό.

Tα σατιρικά Caprichos του Γκόγια.

Ο Φουκώ είδε τα χαρακτικά του Γκόγια, ειδικά τους ζοφερούς και σατιρικούς Los Caprichos, ως το φυσικό αντίστοιχο των γραπτών του Σαντ. Και στις δύο περιπτώσεις, υποστήριξε, «ο δυτικός κόσμος έλαβε τη δυνατότητα να ξεπεράσει τη λογική του με βία. Μετά τον Σαντ και τον Γκόγια, το παράλογο είναι καθοριστικό για τον σύγχρονο κόσμο».

Οι σκοτεινοί οραματισμοί του Σαντ κυματίζουν στον αέρα του 19ου αιώνα και ο άνεμος που τους φυσάει είναι σφοδρός. Ο Eugène Delacroix και ο Théodore Géricault θα τον υμνήσουν ουσιαστικά μέσα από τα έργα τους. Είναι η εποχή όπου ο Μαρκήσιος ανακαλύπτεται ξανά.

Δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε το γεγονός ότι, όντως, σε κάποιους πρόσφερε την ευκαιρία να δώσουν στις σεξουαλικές απολαύσεις τους μια μικρή λογοτεχνική επίφαση. Ο βικτωριανός ποιητής Τσαρλς Σουίνμπερν, ο οποίος λάτρευε τον Σαντ, έγραψε με ψευδώνυμο μακρά και εντελώς κουραστική παρωδική-επική ποίηση για αγόρια που μαστιγώνονταν. Ωστόσο, οι μεγαλύτεροι συγγραφείς της εποχής έβλεπαν τον Σαντ ως κάτι πολύ πιο σημαντικό: τον φιλόσοφο ενός κόσμου που έφερε τα πάνω κάτω.

Ο Σαντ «κυκλοφορεί» μέσα στα Άνθη του Κακού του Μπωντλέρ. Ο Φρίντριχ Νίτσε, του οποίου η σεξουαλική ζωή ήταν τόσο «κλειστή» όσο και του Σαντ, οφείλει ξεκάθαρα ένα μεγάλο χρέος στον Μαρκήσιο. Ο Γκιγιώμ Απολλιναίρ, ο ποιητής που επινόησε τη λέξη σουρεαλισμός, επιμελήθηκε επίσης τον πρώτο πλήρη τόμο των γραπτών του Σαντ, ενώ τα κείμενα του ιδίου βρίθουν εικόνων σεξουαλικής ελευθεριότητας που του κόσμησαν κάμποσα σκάνδαλα. Αρκετοί άλλοι σουρεαλιστές μελέτησαν ενδελεχώς τα γραπτά του Σαντ, του οποίου οι σκηνές σεξ και βίας είναι συχνά ανατομικά αδύνατες, ως πρώιμη έμπνευση.

Το πυρίκαυστο Salò του Πιέρ Πάολο Παζολίνι.

Το πόσο επηρέασε ο Σαντ τους συγγραφείς ακόμη και του 20ου αιώνα φαίνεται από την επίδραση που έχει στον Τζότζεφ Κόρνραντ όταν έγραφε την «Καρδιά του σκότους», αλλά ακόμη και τον Τόμας Μαν στον «Θάνατο στη Βενετία».

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τον Σίγκμουντ Φρόιντ χωρίς τον Σαντ, ο οποίος τοποθέτησε τη λίμπιντο στην καρδιά της ανθρώπινης φύσης έναν αιώνα πριν. Ο Πιερ Πάολο Παζολίνι, διασκεύασε τις «120 ημέρες στα Σόδομα» δημιουργώντας ένα κινηματογραφικό μνημείο (βλ. Salò). Στον Σαντ ομνύει και ο Ναγκίσα Οσίμα όταν γύρισε την μεγαλοπρεπή ταινία του «Η αυτοκρατορία των αισθήσεων».

Στον Σαντ ομνύει ο Ναγκίσα Οσίμα όταν γύρισε την μεγαλοπρεπή ταινία του «Η αυτοκρατορία των αισθήσεων».

Υπάρχει λογική γιατί ακόμη και στις μέρες μας ο Σαντ είναι μια παραγνωρισμένη φυσιογνωμία; Σε κάποιους, δε, ηθικολόγους προκαλεί ακόμη και τρόμο. Είναι ένα λογοτεχνικό όνειδος. Ολα τούτα είναι ευεξήγητα. Αρκεί να σκεφτούμε πως είναι ένας συγγραφέας που δεν μπορεί να τεθεί υπό το κράτος μιας λογικής και αντικειμενικής ανάλυσης.

Στο έργο του το σώμα εμπλέκεται όσο και το μυαλό, ενώ η λογική πρέπει να υποταχθεί σε βαθύτερες, πιο τρομακτικές ενορμήσεις. Αυτό που αντιπροσωπεύει ο Σαντ, ωστόσο, δεν είναι ελευθερία αλλά ακρότητα. Είναι ο προφήτης ενός κόσμου που υπερβαίνει τα όριά του. Και σε έναν κόσμο που τώρα πιέζει τα πολιτικά, οικονομικά και οικολογικά όριά του, το σκοτεινό όραμά του για την ανθρωπότητα φαίνεται όλο και πιο ανατριχιαστικά αξιόπιστο.

Διαβάστε ακόμα: Γκιγιώμ Απολλιναίρ. «Για το μικρό φουσκωμένο οργανάκι μιας Ρουμάνας».

TAGS :
Μαρκήσιος ντε Σαντ σεξ

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook