Η εκδίκηση του απαγορευμένου

Ο Βασίλι Γκρόσμαν το 1945 στο Σβέριν της Γερμανίας, ως πολεμικός ανταποκριτής του Κόκκινου Στρατού. Ο Μιχαήλ Σουσλόφ, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Κόμματος, του είχε πει πως το βιβλίο του δεν μπορούσε να κυκλοφορήσει στη Σοβιετική Ένωση πριν περάσουν διακόσια ή τριακόσια χρόνια…

Ποιος ήταν ο Βασίλι Γκρόσμαν;
Ο Γκρόσμαν γεννήθηκε το 1905 στην Ουκρανία, στη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ανατολικής Ευρώπης. Σπούδασε Χημεία και δούλεψε σε ορυχεία ως σχεδιαστής μέτρων εργατικής ασφάλειας, στο Περιφερικό Ινστιτούτο Παθολογίας της Ουκρανίας και στο Τμήμα Χημείας της Ιατρικής Σχολής «Στάλιν». Τα πρώτα του έργα ήταν διηγήματα για τον εμφύλιο πόλεμο και τη ζωή των ανθρακωρύχων. Το 1933 γνωρίστηκε με τον Μαξίμ Γκόρκι και τον Μιχαήλ Μπουλγκάκοβ, που τον βοήθησαν να εκδώσει το πρώτο του μυθιστόρημα. Στις εκκαθαρίσεις του 1937, χάθηκαν πολλοί φίλοι και συγγενείς του.

Με την κήρυξη του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, βρέθηκε στην πρώτη γραμμή…
Ναι, ως πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας του Κόκκινου Στρατού «Ερυθρός Αστέρας». Πολέμησε στο Στάλινγκραντ μέχρι και την τελευταία μέρα. Παρασημοφορήθηκε και προβιβάστηκε σε αντισυνταγματάρχη. Ήταν ένας από τους πρώτους ανταποκριτές που μπήκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης του Μαϊντάνεκ και της Τρεμπλίνκα. Ως συγγραφέας δεν ήρθε σε σύγκρουση με το καθεστώς, πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μάλιστα είχε κερδίσει τη συμπάθεια των κομματικών παραγόντων. Μετά τον πόλεμο όμως, σταμάτησε να αναγνωρίζει οποιαδήποτε ιστορική, οικονομική και κοινωνική αναγκαιότητα, που υπαγόρευε την πολιτική της εξουσίας. Παρόλα αυτά, η σύγκρουσή του με το καθεστώς περιορίστηκε στην απαγόρευση ορισμένων έργων του. Άλλωστε ήταν ήρωας της Σοβιετικής Ένωσης και σε γενικές γραμμές δεν απέρριπτε την ιδέα της κομμουνιστικής οργάνωσης της κοινωνίας.

Σε τι φάση της ζωής του και σε τι ιστορική συγκυρία έγραψε το «Ζωή και Πεπρωμένο»;
Η πίστη του στο Σοβιετικό Κράτος είχε κλονιστεί ανεπανόρθωτα. Ο πόλεμος, που δεν θα μπορούσε να διεξαχθεί χωρίς την τόνωση του πατριωτισμού και της πειθαρχίας, άνοιξε τον δρόμο για την εξουσία σε κοινωνικές δυνάμεις με εθνικιστικές απόψεις και «ευέλικτη» ηθική. Μπροστά σε αυτές τις δυνάμεις, το άτομο βρέθηκε εντελώς ανυπεράσπιστο, αφού η νέα γενιά κρατικών υπαλλήλων μπορούσε να εκμεταλλεύεται με επιδεξιότητα τους νόμους. Η Σοβιετική Ένωση μετατράπηκε από σκληρή εργατική δικτατορία σε ανατολίτικη δεσποτική αυτοκρατορία. Ο Γκρόσμαν προβληματίστηκε πολύ. Κοίταξε πίσω του και θεώρησε πως αυτή η τραγική εξέλιξη ήταν κατά κάποιον τρόπο φυσική. Οι Ρώσοι δεν ήταν έτοιμοι για την επανάσταση και οι επαναστάτες δεν είχαν εξαρχής σεβαστεί τις ιδέες τους. Ωστόσο είχε συνείδηση του γεγονότος πως μπορεί το αυγό του φιδιού να το κλωσάει η εξουσία, αλλά το γεννάει η κοινωνία. Αυτό καθόρισε αποφασιστικά την οπτική του.

Τι πραγματεύεται αυτό το μυθιστόρημα-ποταμός (947 σελίδες στην ελληνική έκδοση);
Το ιστορικό του πλαίσιο ορίζεται από την εισβολή των Γερμανών στη Σοβιετική Ένωση, την πολιορκία του Στάλινγκραντ, την παράδοση των πολιορκητών στον Κόκκινο Στρατό και την επιστροφή των κατοίκων στη μαρτυρική πόλη. Ο Γκρόσμαν επικεντρώνεται στη μοίρα της οικογένειας Σαπόσνικοβ και των ανθρώπων με τους οποίους σχετίστηκαν τα μέλη της, από την εποχή της επανάστασης. Το πολιορκημένο Στάλινγκραντ, ένα γερμανικό στρατόπεδο εξόντωσης, ένα σοβιετικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, η πόλη Κούιμπισεβ, προσωρινή πρωτεύουσα, μετά την εκκένωση της Μόσχας και πλήθος αναδρομών σε μέρη από τα οποία πέρασαν οι ήρωες αποτελούν το τεράστιο σκηνικό. Όμως το ουσιαστικό θέμα του βιβλίου είναι ο πόλεμος και οι συνέπειές του στην ανθρώπινη συνείδηση. Με λεπτότητα χειρουργική, διερευνά τόσο τα ατομικά συναισθήματα όσο και τις κοινωνικές αντιδράσεις, χωρίς να στέκεται σε στερεότυπα, ιδεολογικές σχηματοποιήσεις, καθαγιάσεις και δαιμονοποιήσεις. Στόχος του είναι να αποκαλύψει την τραγικά αντιφατική ουσία της ύπαρξης.

«Το ουσιαστικό θέμα του βιβλίου είναι ο πόλεμος και οι συνέπειές του στην ανθρώπινη συνείδηση», λέει ο Γιώργος Μπλάνας.

Όταν ο Γκρόσμαν επιχείρησε να το δημοσιεύσει, το 1961, το χειρόγραφο κατασχέθηκε από την Κα-Γκε-Μπε…
Τα χειρόγραφα, τα δακτυλογραφημένα αντίγραφα, και η μελανοταινία της γραφομηχανής του (για να αποκλειστεί κάθε δυνατότητα αναπαραγωγής έστω και μιας πρότασης) κατασχέθηκαν από την Κα-Γκε-Μπε στις 14 Φεβρουαρίου του 1961. Όλες οι προσπάθειές του να τα πάρει πίσω έπεσαν στο κενό. Ο Μιχαήλ Σουσλόφ, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Κόμματος, του είπε πως το βιβλίο του δεν μπορούσε να κυκλοφορήσει στη Σοβιετική Ένωση πριν περάσουν διακόσια ή τριακόσια χρόνια. Στην απάντησή του, ο αρχικομισάριος σημείωνε: «Δεν έχω διαβάσει το μυθιστόρημα, αλλά διάβασα προσεκτικά τις αξιολογήσεις του χειρογράφου, που περιέχουν εκτενή αποσπάσματα. Γιατί θα πρέπει να προσθέσουμε το βιβλίο αυτό στις τόσες ατομικές βόμβες που μας σημαδεύουν; Γιατί θα πρέπει να εκδώσουμε ένα βιβλίο που θέτει σε δημόσιο διάλογο την αναγκαιότητα ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης;» Όσο για τον Χρουτσόφ, τον ηγέτη της «αποσταλινοποίησης», απλά δεν απάντησε στην επιστολή με την οποία ο Γκρόσμαν απαιτούσε να του παραδοθεί το χειρόγραφο. Το ζήτημα δεν ήταν η κριτική στη διακυβέρνηση της χώρας από τον Στάλιν, αλλά η βαθιά ανατομία της σοβιετικής κοινωνίας και κυρίως εκείνων των αδίστακτων στοιχείων που ξεπήδησαν από τα στρατηγεία του πολέμου. Ανάμεσα σε αυτά τα στοιχεία ήταν ο Χρουτσόφ, ο Σουσλόφ και οι συνεργάτες του.

Ποια ήταν η τύχη του χειρογράφου μετά τον θάνατο του Γκρόσμαν, τον Σεπτέμβριο του 1964;
Το κείμενο του «Ζωή και Πεπρωμένο» βρίθει φιλολογικών προβλημάτων. Όπως είπαμε, το χειρόγραφο και τα προσωπικά αντίγραφα του συγγραφέα, στα οποία είχε κάνει αλλεπάλληλες παρεμβάσεις, κατασχέθηκαν από την Κα-Γκε-Μπε. Ωστόσο εκείνος είχε προλάβει να δώσει αντίγραφα προσωρινών μορφών του μυθιστορήματος σε δύο φίλους του: τον ποιητή και μεταφραστή Σεμιόν Λίπκιν και στον Βιάτσεσλαβ Ιβάνοβιτς Λόμποντα. Ιδιαίτερα το αντίγραφο που παραδόθηκε στον δεύτερο ήταν γεμάτο αλλεπάλληλες παρεμβάσεις. Μετά τον θάνατο του Γκρόσμαν, ο Λίπκιν άρχισε τις προσπάθειες φυγάδευσης του αντιγράφου του στη Δύση, με τη μορφή μικροταινιών, οι οποίες είχαν ετοιμαστεί στο κρυφό εργαστήριο του Αντρέι Ζαχάροβ. Τελικά, το 1970, η Αυστριακή σλαβολόγος Ροσμαρί Ζίγκλερ παρέλαβε τις μικροταινίες και τις παράδωσε στον διακεκριμένο κριτικό και φιλόλογο Εφίμ Έτκιν, στο Παρίσι. Οι εκδότες δεν έδειξαν καμιά προθυμία να ασχοληθούν με ένα ακόμα «πολεμικό» μυθιστόρημα.

Τελικά, ο Σέρβος εκδότης Βλαντίμιρ Ντιμίτριεβιτς, με έδρα τη Λωζάννη της Ελβετίας, δέχθηκε να το εκδώσει…
Ακριβώς, σε φιλολογική αποκατάσταση του κειμένου από τον Έτκιν, παρόλο που οι αναπαραγωγές δεν ήταν καθόλου ευκρινείς. Έτσι, η πρώτη έκδοση, στα Ρωσικά, πραγματοποιήθηκε το 1980, στη Λωζάννη, με πολλά κειμενικά χάσματα. Στο μεταξύ, ο Λόμποντα, κάτοχος του δευτέρου αντιγράφου σκοτώθηκε σε τροχαίο. Η γυναίκα του, μετά την έκδοση της Λωζάννης, παραιτήθηκε από την ιδιοκτησία του αντιγράφου και το παρέδωσε στους κληρονόμους του συγγραφέα. Έτσι, άλλη μια έκδοση του «Ζωή και Πεπρωμένο» πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα το 1990, με την ένδειξη: «Βάσει του χειρογράφου του συγγραφέα». Ωστόσο δεν θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για πλήρως αποκατεστημένο κείμενο, πράγμα που ίσως να μην καταστεί ποτέ δυνατό, αφού ο ίδιος ο συγγραφέας δεν είχε δώσει οριστική μορφή στο έργο του. Σήμερα το χειρόγραφο βρίσκεται στο Μουσείο Ρώσων Συγγραφέων, όπου το παρέδωσε, το 2013, η διάδοχος υπηρεσία της Κα-Γκε-Μπε.

«Ο Στάλιν δεν υποδούλωσε μόνο μια κοινωνία, αλλά προσπάθησε να την κάνει να πιστέψει πως την απελευθέρωσε».

«Το βιβλίο», γράφετε, «έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής από τους διανοούμενους του δυτικού κόσμου»…
Τελικά, ναι, το υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό, παρόλο που η έκδοσή του συνάντησε την αδιαφορία των Ευρωπαίων εκδοτών, για πολλά χρόνια. Υπήρξε ένα πρόβλημα, που οφειλόταν σε προκατάληψη, ασφαλώς. Οι εκδότες θεωρούσαν πως είχαν να κάνουν «πολεμικό» μυθιστόρημα. Οι διανοούμενοι, που θα μπορούσαν να πιέσουν τους εκδότες, θεωρούσαν πως είχαν να κάνουν με μιαν ακόμα περίπτωση Σολζενίτσιν. Τελικά, μόλις το διάβασαν τυπωμένο κατάλαβαν πως είχαν να κάνουν με ένα σπουδαίο λογοτεχνικό έργο. Βρήκαν στις σελίδες του την τέχνη, που χαρακτήριζε τους κλασικούς Ρώσους συγγραφείς.

Το «Ζωή και Πεπρωμένο» έχει χαρακτηριστεί το «Πόλεμος και Ειρήνη του 20ου αιώνα»…
Όντως, πρόκειται για μιαν εποποιία, που μπαίνει βαθιά στην ανθρώπινη ψυχή. Η απλότητα της γραφής δίνει στις καίριες σκέψεις που κατατίθενται μιαν αφοπλιστική αμεσότητα. Οι περιγραφές ανθρώπων και καταστάσεων είναι έντονα ρεαλιστικές, αλλά ο συγγραφέας δεν παίρνει απόσταση από τη συναισθηματική πλευρά των πραγμάτων. Βιώνει μαζί με τους ήρωές του τα γεγονότα. Παράλληλα, κατανοεί τους πάντες και τα πάντα. Μοιάζει να έχει τα καλύτερα συναισθήματα ακόμα και για ανθρώπους που εμφανώς έρχονται σε σύγκρουση. Με κάποιον βαθιά κρυμμένο στη συγκατάβασή του τρόπο, παρουσιάζει τα γεγονότα ταυτόχρονα από τη σκοπιά καθενός εμπλεκομένου.

Το «Ζωή και Πεπρωμένο» κυκλοφόρησε στα ελληνικά τον Δεκέμβριο του 2013 από τις εκδόσεις Γκοβόστη. «Πρόκειται για μιαν εποποιία, που μπαίνει βαθιά στην ανθρώπινη ψυχή», λέει ο Γιώργος Μπλάνας.

Στην εισαγωγή σας τονίζετε την επιμονή του Γκρόσμαν «στην υπέρτατη αξία, το υποκείμενο…». Πώς ακριβώς εννοείτε αυτή την επιμονή;
Το εντυπωσιακό είναι πως ο Γκρόσμαν βάζει τις απόψεις του για την υπέρτατη αξία του υποκειμένου στο στόμα ενός «Φτωχούλη του Θεού», ενός μισότρελου σοσιαλιστή. Σαν να θέλει να πει πως «από μικρό κι από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια». Σύμφωνα με τον Γκρόσμαν –δια στόματος του μισοπάλαβου ήρωά του– ο άνθρωπος από τη φύση του τείνει προς το καλό, αλλά η σκληρότητα της ζωής περιορίζει αυτή την καλή φύση σ’ έναν πυρήνα, που ωστόσο δεν είναι καθόλου αδύνατον να διευρυνθεί, σε συνθήκες ελευθερίας και συνεργασίας. Αυτή την ελευθερία αφαίρεσε ο Σταλινισμός από τη σοβιετική κοινωνία, αντικαθιστώντας το ήθος και τις αξίες μιας ένδοξης επανάστασης με μια διεστραμμένη θρησκεία.

«Για τον Γκρόσμαν», γράφετε, «ο Στάλιν δεν ήταν δικτάτορας, αλλά ιερέας και αυτό ακριβώς ήταν που έκανε τα έργα και τις ημέρες του αποτρόπαια»…
Ναι, διότι δεν υποδούλωσε μόνο μια κοινωνία, αλλά προσπάθησε να την κάνει να πιστέψει πως την απελευθέρωσε. Οι άνθρωποι μπορεί να υποφέρουν, αλλά είναι πάντα έτοιμοι να ξεκινήσουν μια νέα ζωή, αφού ακόμα και στις πιο φρικτές συνθήκες δεν σταματούν να σκέφτονται τα απλά πράγματα της ζωής. Στην πραγματικότητα οι άνθρωποι θέλουν απλά να ευτυχήσουν. Η ευτυχία είναι η επιδίωξη του υποκειμένου. Αυτή του δίνει δύναμη, το κρατά στον πυρήνα του, ανέπαφο και το κάνει τελικά το μόνο θεμέλιο για την ανθρώπινη τραγωδία. Το παράλογο με την Ιστορία είναι πως οι κοινωνίες κάνουν την επιδίωξη της ευτυχίας αφύσικα δύσκολη. Η επιστήμη μπορεί να είναι το τελευταίο καταφύγιο της λογικής σ’ έναν χαοτικό κόσμο, αλλά δεν μπορεί να προφυλάξει τα επιτεύγματά της από την πολιτική αχρειότητα. Στην περίπτωση του 20ου αιώνα, το κοσμοείδωλο που επεξεργάστηκε βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με τον ολοκληρωτισμό, του οποίου μορφές υπήρξαν ο Ναζισμός, ο Σταλινισμός και κάποιο είδος πολιτεύματος, το οποίο στο μέλλον θα επιχειρήσει να εξαφανίσει το υποκείμενο, στηριζόμενο στην τεχνολογία. Δυστυχώς οι υποψίες του δεν διαψεύστηκαν. Το υποκείμενο, μετά από εβδομήντα περίπου χρόνια, χαροπαλεύει στο ικρίωμα των κοινωνιών του απόλυτου ελέγχου, που υποδύονται τις δημοκρατικές, αλλά είναι καλές μαθήτριες των ολοκληρωτισμών του 20ου αιώνα.

TAGS :
μυθιστόρημα ρωσία στάλιν

x Ακολουθήστε το Andro στο Facebook